Kiedy wybuchło powstanie styczniowe, Maria, urodzona 30 sierpnia 1839 roku w Kuźnicy Kiedrzyńskiej, miała 24 lata, męża Konstantego i trójkę dzieci. Pochodziła z ziemiańskiej rodziny Rogolińskich o patriotycznych tradycjach, która posiadała także rozległy majątek w okolicach Łodzi. Maria stanowiła zatem znakomitą partię, jednak jako 17-latka poślubiła ubogiego nauczyciela Konstantego Piotrowicza. Wraz z nim uczyła w szkole elementarnej w Chocianowicach, kierując się ideą pracy na rzecz uboższych oraz krzewienia idei wolnościowych i patriotycznych.
Walcząca społeczniczka
Gdy w Łodzi organizowano siły powstańcze, małżeństwo natychmiast zgłosiło do nich i dołączyło finalnie do oddziału Józefa Dworzaczka. Maria początkowo pełniła w nim funkcje pomocnicze, jednak szybko zdecydowała się zgłosić do służby liniowej, mimo iż była już wówczas w kolejnej ciąży. Głównym akcentem militarnym powstania styczniowego w regionie łódzkim była bitwa pod Dobrą, stoczona na polach w okolicach Strykowa, podczas której od ognia rot rosyjskich poległo 63 Polaków, w tym 17 łodzian.
Śmiertelna batalia
Maria i Konstanty 24 lutego 1863 roku walczyli pod Dobrą, gdzie ich powstańczy oddział liczący około 300 osób został otoczony i rozbity przez wojska rosyjskie. Pomimo dwóch bohaterskich kontrataków polskich kosynierów walka zakończyła się klęską powstańców. Maria Piotrowiczowa – według przekazów – do końca broniła sztandaru podarowanego powstańcom przez łódzkie kobiety. Walczyła kosą i przy pomocy rewolweru. Jak donosiła powstańcza prasa, Piotrowiczowa okrążona przez kozaków „broni się mężnie, ubija jednego, rani drugiego, pod trzecim zabija konia”. Ostatecznie ginie w tej heroicznej walce zakłuta bagnetami. Wśród poległych były także trzy inne kobiety. W bitwie ciężkie rany odniósł również Konstanty, do ostatnich chwil walczący u boku żony. Poległ także sługa Marii – Kacper Belka, który od młodości uczył ją strzelania, jazdy konnej i fechtunku. Ciężko ranny Piotrowicz trafił do łódzkiego lazaretu. Mimo odniesionych ran z wolna przychodził do siebie, sądząc, że Maria przeżyła i leczy się w dworze matki. Nikt nie potrafił powiedzieć mu o śmierci żony…
Pożegnanie z Marią
Po bitwie Rosjanie zażądali od rodziny wysokiego okupu za wydanie jej zmasakrowanego ciała. Uroczystości pogrzebowe Marii odbyły się 28 lutego 1863 r. w rodowej siedzibie Piotrowiczów w podłódzkim Radogoszczu. Jak pisano: „W otwartej trumnie – w starym ojców dworze leżały jej zwłoki. Zapalone gromnice, naokół szlochająca rzesza”. Przyszedł tam ponoć także kapitan rosyjski, którego żołnierze zabili Marię. Miał zapalić u nóg bohaterki świecę, a sam wsparty na szabli zapłakał…
Tymczasem mieszkańcy Łodzi szykowali się do pogrzebu powstańców, którzy poprzedniego dnia zmarli w szpitalach. Wraz z nimi miano pochować także Marię. Bicie kościelnych dzwonów słyszał ranny Piotrowicz w szpitalnej sali. Gdy powiadomiono go, że to również pogrzeb Marii, Konstanty dostał ataku serca i zmarł na rękach żony powstańczego naczelnika miasta Józefa Zajączkowskiego, która odmówiła ostatnią modlitwę za małżonków.
Maria i Konstanty zostali razem pochowani w rodzinnym grobowcu na Starym Cmentarzu w Łodzi. Ich mogiłę zdobią dwie skrzyżowane kosy. Rodzinna tragedia odbiła się szerokim echem w całym kraju. Pozostali powstańcy polegli w bitwie spoczęli na cmentarzu w Dobrej, gdzie w 70. rocznicę powstania na zbiorowej mogile wzniesiono pomnik z inskrypcją „Niewolnym bohaterom 1863 – wolni rodacy 1933”, a później jeszcze – płytę pamiątkową z imiennym wykazem poległych.
***
Powstanie styczniowe ostatecznie upadło w 1864 r., ale pamięć o nim przetrwała i stała się częścią świadomości narodowej następnych pokoleń, przed którymi stanęło zadanie odbudowy niepodległości Polski i jej obrona. Stało się ono również symbolem aktywizacji kobiet na rzecz walki patriotycznej i ich udziału w życiu społecznym.
Na miejscu śmierci Marii Piotrowiczowej na skraju lasu pod Dobrą odnaleźć można pamiątkowy postument z wyrytym napisem Gloria Victis – Chwała zwyciężonym!
