Szachy to niezwykła gra. Znana jest od co najmniej półtora tysiąca lat i grają w nią zarówno kompletni amatorzy, znający jedynie ruchy figur, jak i – na najwyższym poziomie – szachiści o matematycznych umysłach i prawdziwi geniusze w tej uznanej już dyscyplinie sportu.
Jeszcze innym fenomenem szachów jest fakt, że od czasu do czasu zdarza się, iż zyskują niesamowity rozgłos i stają się modne. Dzieje się tak zazwyczaj z powodu związanych z nimi sensacji, ostatnio np. przy próbie oszustwa dokonanego przez jedną z zawodniczek lub za sprawą literatury, kina lub TV, gdzie pojawia się interesujący motyw szachów (np. świetny serial „Gambit królowej”), albo gdy człowiek mierzy się z superkomputerem. Najgłośniej jest jednak chyba wtedy, gdy na firmamencie szachowym pojawia się nowa gwiazda, prawdziwy geniusz i arcymistrz tej skomplikowanej gry.
ROSZADA
Tak było właśnie w dawnej Łodzi, kiedy w 1901 r. pojawił się Akiba Rubinstein (ur. 12 grudnia 1882 lub 1 grudnia 1880 r. w Stawiskach koło Łomży) – polski szachista pochodzenia żydowskiego, jeden z czołowych zawodników świata na początku XX w. Wychowany przez dziadków w duchu judaizmu kształcił się najpierw w szkole rabinackiej, ale jako nastolatek porzucił naukę w jeszybocie i postanowił zostać zawodowym szachistą. Początkowo grał w Białymstoku, a potem przeniósł się do Łodzi, gdzie zwrócił na niego uwagę Chaim Janowski, umożliwiając mu dalszą karierę w barwach Łódzkiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej.
Już w 1903 r. podczas wszechrosyjskiego turnieju w Kijowie Akiba zajął piąte miejsce, wyprzedzając wielu czołowych szachistów rosyjskich. Rok później w turnieju o mistrzostwo Łodzi pokonał znanego Henryka Salwę. W 1906 r. zdobył wicemistrzostwo Rosji, a w międzynarodowym turnieju w Ostendzie zajął trzecie miejsce. W następnych latach osiągał kolejne sukcesy i tytuły mistrzowskie: w Karlsbadzie (1907), Wiedniu i Pradze (1908), Petersburgu (1909) i Warszawie (1910). Zachęcony stałą gażą wyznaczoną przez warszawskie towarzystwo szachowe zamieszkał w stolicy, ale nadal reprezentował barwy łódzkiego klubu.
SZACH MAT
W 1910 r., gdy Carl Schlechter rozgrywał swój mecz o mistrzostwo świata przeciwko Emanuelowi Laskerowi, Akiba Rubinstein był uważany za najsilniejszego szachistę świata. Nie mógł jednak tego dowieść. W tamtych czasach pretendent do szachowej korony musiał dysponować sporą gotówką. Mistrz sam wybierał sobie przeciwnika, a głównym kryterium pozostawała wysokość kwoty, jaką kandydat był w stanie zaoferować za pojedynek w obronie tytułu. Lasker żądał zaś ogromnej sumy 10 tys. dolarów (tj. dziś ponad 300 tys. USD). Z tych względów Rubinsteinowi nigdy nie dane było rozegranie meczu o prymat, chociaż uważano, że był jednym z najlepszych szachistów w historii, który takiej szansy nie miał.
W 1912 r. Akiba osiągnął niezwykły sukces, wygrywając kolejnych pięć ważnych międzynarodowych turniejów w ciągu jednego roku: w San Sebastian, w Pieszczanach, Wrocławiu, Warszawie i Wilnie. To jest do dziś niepobity rekord! W wyniku negocjacji doszło do ustalenia terminu meczu na wrzesień 1914 r. Szanse Rubinsteina były wysoko oceniane, jednak wybuch wojny przerwał na wiele lat wszelką działalność szachową. Eksperci twierdzą, że gdyby wówczas istniał system Chessmetrics, Rubinstein figurowałby jako numer jeden światowego rankingu.
PAT
Przez całe swoje życie Akiba Rubinstein borykał się z chorobą psychiczną, cierpiał na antropofobię, czyli lęk przed ludźmi. Skarżył się także na wyimaginowaną muchę, która przeszkadzała mu skupić się w trakcie turniejów. W latach 20. wrócił jednak do formy i znów zwyciężał w silnie obsadzanych turniejach. Przez następnych 10 lat uczestniczył w wielu rozgrywkach, pokonując znanych rywali. W 1926 r. Rubinstein zamieszkał w Berlinie, by następnie przenieść się do Belgii. Zachował jednak polskie obywatelstwo i rok później zagrał na turnieju w Łodzi. W 1930 r. poprowadził jeszcze polską drużynę do zwycięstwa na III szachowej olimpiadzie w Hamburgu, przyczyniając się do zdobycia przez Polskę mistrzostwa świata. Rok później w Pradze nasza drużyna zdobyła srebrny medal.
Stopniowo jednak choroba zaczęła szachować Akibę skuteczniej niż rywale i od 1932 r. nie zagrał już w żadnym turnieju.
Lata wojny przetrwał w ukryciu w szpitalu psychiatrycznym w Schaerbeek, a po jej zakończeniu nie wrócił nigdy do szachów i ostatnie lata życia spędził w zapomnieniu w domu starców w Brukseli. Zmarł w Antwerpii 14 marca 1961 r. Połowę swego życia poświęcił grze w szachy, drugą – jak to w przypadku genialnych ludzi bywa – zdominowały problemy z psychiką, fobie i natręctwa, z którymi walczył bezskutecznie. Jedna z anegdot głosi, że psychiatra po badaniu oznajmił Akibie: „Tak, jest pan chory. Ale co z tego, skoro jest pan szachowym mistrzem”.
***
Akiba Rubinstein uważany jest do dziś za jednego z największych klasyków szachów, mimo że nie pozostawił po sobie artykułów, książek, ani nawet zbyt wielu notatek. Znamy jego osiągnięcia głównie z zapisów partii i relacji innych graczy. Wiele klasycznych szachowych otwarć nawiązuje do Rubinsteina, np. sławna obrona Nimzowitscha – wariant Rubinsteina. W samym tylko gambicie hetmańskim można znaleźć kilka głównych wariantów opatrzonych jego nazwiskiem.
