Pewne jest, że na lata panowania tego władcy przypada lokacja miasta Łodzi. Do początku XX wieku jednak o tym nie wiedziano i za najwcześniejsze potwierdzenie jej miejskiego charakteru autorzy różnego typu wydawnictw uznawali wzmiankę w dokumencie Kazimierza Jagiellończyka z 1458 r. Dopiero w 1931 r. ukazało się w języku polskim obszerne streszczenie właściwego przywileju lokacyjnego wydanego w 1423 r. przez Władysława Jagiełłę, a w 1957 roku pełny tekst, po łacinie, innego przywileju lokacyjnego z 1414 r., którego wystawcą była kapituła włocławska. Dokument ten odkrył w Bibliotece im. Ossolińskich we Wrocławiu prof. Ryszard Rosin z UŁ. W sumie znane są zatem cztery dokumenty dotyczące założenia Łodzi i nadania jej praw miejskich. Kiedy zatem świętować – w maju czy w lipcu? Wyjaśnijmy tę sprawę…
Monarcha i właściciel
Założenie miasta w dobrach kościelnych i szlacheckich (a do pierwszych należała wieś Łodzia) opierało się zwykle na dwóch dokumentach. Pierwszy wydawał monarcha, który tą drogą pozwalał mieszkańcom przede wszystkim rządzić się prawem niemieckim i uwalniał ich od prawa polskiego, czyli ziemskiego. Drugi przywilej miał charakter kontraktu zawieranego pomiędzy właścicielem lokowanej miejscowości a mieszkańcami i zasadźcą, czyli przyszłym wójtem – określał ich uposażenie, uprawnienia, powinności i posługi. Łódź należy do nielicznych wyjątków, dla których zachowały się nie tylko obydwa rodzaje tych dokumentów, ale ponadto wydane w krótkim czasie ich odnowienia. Akty z 1423 i 1433 r. to przywileje monarsze, a z 1414 i 1424 r. – właściciela miasta.
Dokument z 1414 r. wyraźnie podaje, że miasto ma zostać założone w obrębie wsi Łodzi, przy drodze z Łęczycy do Krakowa, nad rzeką Łódką – zwaną wtedy Ostrogą – i od niej przyjąć nazwę. Zarówno te dane, jak i najstarsze wzmianki o ulicach oraz źródła kartograficzne z przełomu XVIII i XIX w. wykazują, iż zabudowa nowo założonego osiedla skupiała się wokół dzisiejszego Starego Rynku i placu Kościelnego, pół kilometra na północny zachód od wsi Łodzi. Obszar miasta był jednak zasiedlony już przed 1414 r. Należy bowiem przyjąć, że komora celna znajdowała się na skrzyżowaniu drogi łęczycko-krakowskiej z rzeczką Ostrogą, która przepływała przez staw zamknięty od zachodu groblą, przebiegającą wzdłuż dzisiejszej ul. Nowomiejskiej.
Dokument z 15 maja 1414 r.
Dotyczył lokacji miasta Ostrogi, nad rzeką tejże nazwy w granicach wsi Łodzia. Właściciel tych dóbr biskup włocławski Jan Kropidło, pragnąc – jak pisze – „doprowadzić do świetności” dobra kapitulne i troszcząc się o ogólny rozwój tych ziem, zakłada miasto Ostroga i lokuje je na prawie magdeburskim, przy drodze z Łęczycy do Krakowa w „borach silnych leżące”, razem z polami, krzakami, gajami i lasami. Dla nowo lokowanego miasta, dokument ustanawia 16 lat wolnizny od jakichkolwiek ciężarów, a także korzystanie przez mieszczan ze wszystkich pożytków z wód i lasów. Po upływie przypisanej karencji mieszczanie mieli wpłacać odpowiedni czynsz od użytkowanych gruntów. Ten przywilej lokacyjny był wydany w dniu św. Zofii, czyli właśnie 15 maja 1414 roku we Włocławku. Nie bez znaczenia dla założenia miasta Łodzi była również ogólna sytuacja polityczno-militarna kraju. Przechodząca tędy droga zaroiła się w latach 1409–1422 zbrojnymi pocztami rycerstwa z Wielkopolski, Kujaw i części Łęczyckiego, które ciągnęły pod Wolbórz wyznaczany przez Władysława Jagiełłę na punkt zborny wojsk polskich wyruszających przeciwko Krzyżakom.
Królewski akt erekcyjny – 29 lipca 1423 r.
Dla uzyskania pełni uprawnień miejskich potrzebny był jeszcze przywilej monarszy. Na prośbę kolejnego biskupa włocławskiego Jana Pelli wydał go Władysław Jagiełło „ipso die Sancte Marthe”, czyli w dniu św. Marty 29 lipca 1423 r. w Przedborzu. Przywilej z 1423 r. zawiera postanowienia dotyczące przekształcenia Łodzi w miasto, spraw ustrojowo-sądowych oraz uprawnień targowych. Władysław Jagiełło oświadczył zatem, iż miasto Łódź (już nie Ostroga, która to nazwa nie utrzymała się) ma pod względem prawnym wzorować się na Łęczycy – która, jak wiadomo, była stolicą województwa – i przeniósł je z prawa polskiego na niemieckie, tzn. magdeburskie. W ten sposób uwolnił wójta i wszystkich mieszkańców od jurysdykcji urzędników ziemskich. Odtąd łodzianie we wszystkich sprawach mieli odpowiadać jedynie przed wójtem, wójt zaś przed biskupem, a gdyby ten zaniedbywał się w czynieniu sprawiedliwości, to przed samym królem lub jego sądem generalnym.
***
A zatem 15 maja 1414 roku lokowane zostało przez właściciela dóbr, na bazie wsi Łodzia, miasto zwane Ostrogą, natomiast 29 lipca 1423 roku królewski akt nadaje właściwe prawa miejskie Łodzi. I tę okazałą rocznicę 600-lecia miasta będziemy uroczyście obchodzić już w przyszłym roku. Możemy więc świętować i w maju, i w lipcu, bo dumy z własnego miasta nigdy za wiele…
