Las na Brusie jest jednym z takich miejsc w Łodzi, które nadal skrywa tragiczne sekrety przeszłości. Badania archeologiczne zlecone przez UMŁ prowadził tam w 2008 r. Instytut Archeologii UŁ. Poszukując grobu Stanisława Sojczyńskiego „Warszyca” – dowódcy KWP, zamordowanego przez komunistów – odkryto także masowe groby ofiar represji niemieckich z jesieni 1939 r.
Oba totalitarne reżimy wykorzystywały łódzki poligon wojskowy do mordowania swoich ofiar, które w ich przekonaniu stanowiły zagrożenie. Odkryto już szczątki ponad 100 ciał, ale nadal nie wiadomo, ile osób zabito w tym rejonie i kto spoczywa w masowych grobach.
Obelisk upamiętniający ofiary pomordowanych na Brusie
Geneza zbrodni
14 października 1939 r. na spotkaniu z Reinhardem Heydrichem, szefem Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy dowódców operacyjnych grup policji bezpieczeństwa, zapadła decyzja o fizycznej likwidacji polskiej warstwy przywódczej w ramach akcji „Intelligenzaktion”.
Aresztowanych mieszkańców Łodzi i okolicznych miejscowości osadzano w prowizorycznym więzieniu w Rudzie Pabianickiej oraz na Radogoszczu. Pierwszych więźniów (ok. 50 osób) przywieziono tutaj dwoma samochodami 9 listopada 1939 r. W sfingowanych procesach skazywano ich na karę śmierci pod zarzutem organizacji powstania przeciwko władzom niemieckim. Miejscem masowych egzekucji dla więźniów radogoskich był Las Łagiewnicki, gdzie 11 listopada rozstrzelano kilkaset osób. Masowe egzekucje przeprowadzano również w lasach lućmierskich oraz na Brusie.
Prawdopodobnie 12 listopada na terenie poligonu wojskowego rozstrzelano 40 przedstawicieli łódzkiej inteligencji, a szacuje się, że w ramach „Intelligenzaktion” zabito w sumie 1500 osób z Łodzi i z okolic. Egzekucji dokonywano nad dołami śmierci strzałem w tył głowy. W największej mogile na Brusie odkryto szczątki 40 osób, które zalegały w trzech warstwach. Ofiary nie były obrabowane przed śmiercią i znaleziono przy nich różne przedmioty osobiste: złote obrączki, portfele, okulary, pióra wieczne. Przed egzekucją zabrano jednak wszelkie dokumenty. Rozstrzelanie musiało nastąpić w 1939 r., co potwierdza znaleziona łódzka migawka tramwajowa.
Tożsamość ofiar odkryta dzięki ich obrączkom
Dzięki drobnym przedmiotom znalezionych podczas badań archeologów udało się ustalić tożsamość 5 osób.
Pierwszą z nich jest Władysław Krzemiński (1901–1939) – zidentyfikowany dzięki dacie ślubu wygrawerowanej na obrączce. Jego syn przechowuje obrączkę swojej matki z identycznym monogramem. Władysław Krzemiński był przed wojną urzędnikiem wydziału podatkowego w łódzkim magistracie i uczestnikiem wojny 1920 r., a także członkiem zarządu i gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Łodzi. Wraz z rodziną mieszkał na osiedlu Montwiłła-Mireckiego. Rankiem, 8 lub 9 listopada, został aresztowany w miejscu pracy, w kamienicy przy ul. Próchnika 1.
Tomasz Wilkoński (1885–1939) według źródeł niemieckich został aresztowany 9 listopada i rozstrzelany w podłódzkich lasach. W dole śmierci na Brusie natrafiono na obrączkę z napisem „Kira 28/9 28 r.”, którą rozpoznała i udokumentowała aktem ślubu córka Jolanta Wilkońska. Tomasz Wilkoński był działaczem społecznym i politykiem. Z wykształcenia agronom i współtwórca idei kółek rolniczych w Polsce. Poseł na sejm I kadencji w latach 1922–27, członek władz naczelnych PSL „Piast”. W 1934 r. Wilkońscy przeprowadzili się do Łodzi, gdzie Tomasz objął stanowisko dyrektora administracyjnego Zjednoczonych Zakładów Włókienniczych K. Scheibler i L. Grohaman.
Stanisław Sapociński (1897–1939) – aresztowany 8 listopada 1939 r. za „przynależność do inteligencji łódzkiej”, był znanym przed wojną łódzkim publicystą, sekretarzem tygodnika „Kalejdoskop”, recenzentem teatralnym i kierownikiem oddziału Polskiej Agencji Telegraficznej. 12 listopada skazany przez sąd doraźny na śmierć i stracony – wynika z akt niemieckich. Identyfikacji dokonano na podstawie imiennej migawki znalezionej przy szczątkach. Funkcjonariusze, którzy przyszli po niego 8 listopada, nie zastali go w domu przy ul. Piotrkowskiej 111. Według relacji żony Marianny Stanisław po powrocie sam udał się na policję, by tam wyjaśnić sprawę. Wtedy żona widziała go po raz ostatni. Prawdopodobnie do czasu egzekucji przebywał w więzieniu przy ul. Sterlinga.
Poza tym w grobie na Brusie zidentyfikowano jeszcze dwie inne ofiary, którymi byli: Henryk Szulc – radny miejski oraz adwokat Alfred Beller.
Wiele jest jeszcze znaków zapytania związanych z historią choćby ostatnich kilkudziesięciu lat i sporo pytań, na które być może nie uda się odpowiedzieć. Wiemy jednak, że setki ludzi zostało zamordowanych przez Niemców, a potem UB i zasypanych ziemią w bezimiennych mogiłach gdzieś w podłódzkich lasach. Dlatego każda forma pamięci o tych, którzy zginęli, jest tak ważna i potrzebna nie tylko ich rodzinom, ale nam wszystkim, by o ofiarach totalitarnych reżimów zawsze pamięta.
