Znicze zapłonęły w kwaterach poległych 11 listopada oraz na grobach Bolesława Fichny, Mieczysława Pęczkowskiego, Aleksandra Napiórkowskiego, Edwarda Pfeiffera i Stanisława Wolskiego, którzy odegrali ważną rolę w przejęciu władzy z rąk niemieckich. Przy grobach wartę zaciągnęli i oddali honory członkowie Towarzystwa "Strzelec".
Przy okazji Święta Niepodległości zachęcamy do zapoznania się łódzkimi wydarzeniami sprzed 102 lat oraz sylwetkami łodziana, którzy przyczynili się o odzyskania przez Polskę niepodległości.
11 listopada 1918 roku w Łodzi
Rozbrajanie i walki z Niemcami
W listopadzie 1918 roku jasnym się stało, że niepodległość Polski jest w zasięgu ręki. Stawała się faktem po 123 latach zaborów i niewoli. W Łodzi do akcji rozbrajania Niemców gotowych było prawie tysiąc osób. Wśród nich znaleźli się członkowie Związku Oficerów i Żołnierzy byłych Legionów Polskich na czele z por. Alfredem Biłykiem i Edwardem Pfeifferem, członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej oraz bojowcy PPS (Aleksander Napiórkowski) i Narodowego Związku Robotniczego z Bolesławem Fichną. Około południa zaczęto zbierać się w kawiarniach, gdzie dokonywano przeglądu broni. Przygotowane były nawet skromne środki opatrunkowe na wypadek walk. Jak się okazało, wkrótce były bardzo potrzebne…
Rozbrajanie Niemców przyjęło na początku charakter spontaniczny i rozpoczęło się wieczorem 11 listopada. Broń odebrano żołnierzom na ul. Gdańskiej i rozbrojono oficerów przebywających w pałacu Heinzla. Natomiast próba rozbrojenia patrolu na obecnej ulicy Legionów skończyła się tragicznie. Żołnierze otworzyli ogień do bojowców i czworo z nich poległo. Tablica upamiętniająca te wydarzenia znajduje się na gmachu Archiwum Państwowego na pl. Wolności.
Organizacje niepodległościowe starały się w pierwszej fazie zająć komisariaty policji, urzędy, dworce kolejowe. Rozproszone oddziały niemieckie w większości wypadków nie stawiały oporu. Wieczorem zaatakowano niemiecką komendanturę przy ul. Piotrkowskiej 139 z uwagi na zmagazynowane tam spore zapasy żywności. Tutaj wywiązała się już zacięta walka. Atak na obiekt poprowadził Andrzej Kaźmierczak, z bojowcami należącymi do Narodowego Związku Robotników. Od przypadkowych kul na Piotrkowskiej poległy dwie osoby. Dopiero drugi szturm przy wsparciu Królewsko-Polskiej Straży Skarbowej złamał opór Niemców.
Oddział NZR zdobył Komisariat Policji przy ówczesnej ulicy Karola (obecnie Żwirki 22). Atakiem dowodził Ludwik Szymański. Zdobyto tam duże ilości broni. Niemcy zostali rozbrojeni, policjantów zwolniono do domów, a komisariat obsadzili Polacy.
Akcja na Widzewie
Akcją rozbrajania Niemców na Widzewie kierował Feliks Tomczak-Tomaszewski, który do późnych godzin wieczornych czekał na wiadomości o rozwoju sytuacji w centrum miasta. Punkt dowodzenia znajdował się w herbaciarni przy ul. Rokicińskiej 94, a bojowcy mieli do dyspozycji trzy stare karabiny i kilka bagnetów. Przy pomocy oddziału Ludwika Szymańskiego, który przybył z centrum Łodzi, udało się rozbroić policjantów z lokalnego posterunku. Franciszek Stolarski ze swoimi ludźmi zajął obiekty wojskowe w fabryce nici. Niemcy natomiast skoncentrowali swoje siły w ufortyfikowanym gmachu szkolnym przy ul. Szpitalnej. Szturm na budynek groził poważnymi stratami, ale Stolarskiemu udało się wynegocjować swobodne przejście żołnierzy na dworzec Kaliski i wyjazd do Niemiec.
Walki o dworce
Na czele oddziału, który zajął Dworzec Kaliski stał Stanisław Pudlarz. Stoczono zwycięską potyczkę z żołnierzami niemieckimi strzegącymi mostu, torów i bagażowni, zdobywając 10 karabinów z amunicją. Przy pomocy kolejarzy dworzec został zajęty bez walki w ciągu godziny. Pod polską kontrolą znalazło się 40 parowozów i kilkaset wagonów wyładowanych różnymi materiałami.
Dramatycznie rozwinęła się natomiast akcja opanowania dworca Fabrycznego. Poległ tam Bolesław Sałaciński. Rannego w nogę bojowca Niemcy dobili bagnetami. Oddział POW obsadził obiekt dopiero po opuszczeniu go przez Niemców.
Równie dramatyczny przebieg miało zdobycie gmachu Prezydium Policji przy ul. Spacerowej (dziś al. Kościuszki) przez jeden z oddziałów POW. Zginął tam 17-letni uczeń gimnazjum Stefan Linke.
Na uwagę zasługuje również „rajd kolejowy” Józefa Gabinowskiego, który z niewielkim oddziałkiem rozbroił Niemców na dworcu na Chojnach, a następnie lokomotywą pojechał na stacje Widzew i Karolew, na każdej z nich przejmując broń od zaskoczonych żołnierzy. Zdobycz przekazał władzom polskim na dworcu Kaliskim.
Akcja rozbrajania Niemców w Łodzi mogła przerodzić się łatwo w jeszcze poważniejsze starcia. Podobnie jak w innych miastach, podjęto więc racjonalną decyzję o negocjacjach z radami żołnierskimi, które rozpoczęły przejmowanie kontroli nad wojskiem. Siedziba takiej rady w Łodzi znajdowała się przy ul. Średniej (obecnie Pomorska). W rozmowach z przedstawicielami Niemców uczestniczył m.in. Bolesław Fichna. Udało się ich przekonać do polskich racji i uczciwej propozycji wyjazdu, zapewniano również transport. Umowę z żołnierzami gorąco popierał i gwarantował nadburmistrz Łodzi Leopold Skulski, któremu zależało na powstrzymaniu rozlewu krwi, co zapowiadały wydarzenia z ulicy Legionów.
W akcji rozbrajania Niemców poległo 8 osób. Pogrzeby odbyły się 13 listopada, a na Starym Cmentarzu pochowano wtedy: J. Bukowieckiego, E. Wasiakównę i B. Sałacińskiego.
Już 12 listopada ulica Piotrkowska została udekorowana barwami narodowymi, a 14 listopada odbyło się pierwsze po wyzwoleniu posiedzenia Rady Miasta.
Wydarzenia z 11 listopada 1918 roku w Łodzi, z uwagi na rozmiar działań, ich koordynację, intensywność i straty, zyskały w literaturze przedwojennej miano powstania zbrojnego. Ostatecznie Niemcy wynieśli się z Łodzi 15 listopada. Zostawili do dyspozycji Komendy Miasta 160 samochodów, 38 karabinów maszynowych i kilka tysięcy sztuk broni ręcznej.
Biogramy uczestników wydarzeń 11 listopada 1918 roku pochowanych na Starym Cmentarzu w Łodzi
Bronisław Sałaciński (1899 – 1918)
Zginął podczas ataku Polskiej Organizacji Wojskowej na Niemców zajmujących dworzec Fabryczny 11 listopada 1918 r. Około godz. 20 Sałaciński dostał postrzał w nogę ,a koledzy nie mogli go w porę ewakuować. Podczas wypadu Niemcy zakłuli rannego bagnetami. Sałacińskiego pochowano na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej. Jego śmierć upamiętniała tablica wmurowana w ścianę starego dworca Fabrycznego, którą przeniesiono do wnętrza nowego obiektu. Plac przed zachodnim wejściem na dworzec Łódź Fabryczna od grudnia 2016 nosi jego imię.
Stefan Linke (1898 – 1918)
Uczeń VIII klasy Gimnazjum Towarzystwa "Uczelnia" (obecnie I LO im. Mikołaja Kopernika). We wrześniu 1918 roku, za zgodą Rady Pedagogicznej, uczniowie klas VII i VIII, a także ochotnicy z klas VI, wstąpili w szeregi Polskiej Organizacji Wojskowej i opuścili Łódź. Stefan Linke został wysłany w okolice Chełma, gdzie uczestniczył w formowaniu oddziałów POW. 11 listopada 1918 roku przyjechał do Łodzi po amunicję i wziął udział w rozbrajaniu Niemców. W czasie akcji został postrzelony u zbiegu ulicy Spacerowej (obecnie al. Tadeusza Kościuszki) z ul. Benedykta (obecnie ul. 6 Sierpnia) w pobliżu gmachu Banku Państwa (dziś siedziby Oddziału Okręgowego NBP). Zmarł 19 listopada 1918 roku po kilkudniowym pobycie w szpitalu Betlejem przy ulicy Podleśnej (obecnie ul. Marii Skłodowskiej-Curie). Został pochowany w ewangelickiej części Starego Cmentarza przy ul. Ogrodowej.
Aleksander Napiórkowski (1890-1920)
Uczył się w rosyjskim gimnazjum w Pułtusku. Jako trzecioklasista został usunięty z gimnazjum za udział w strajku szkolnym w 1905 roku. Naukę kontynuował w Prywatnej Męskiej Szkole Handlowej w Łomży. W tym czasie nawiązał współpracę z Polską Partią Socjalistyczną.
W 1908 roku, po ukończeniu szkoły podjął naukę na wydziale elektronicznym Politechniki w Liège (Belgia). Studia ukończył w 1914 r. W czasie studiów w 1910 roku wstąpił do Związku Strzeleckiego.
Pod pseudonimem „Kordian” wstąpił w szeregi Pierwszej Kompanii Kadrowej, wraz z którą jako podoficer przekroczył granice Królestwa Polskiego. Służył w 1 kompanii III batalionu 1 pułku. Potem w charakterze zwykłego żołnierza 20 stycznia 1915 r. przeniósł się do 1 pułku ułanów. Awansował do stopnia kaprala, potem wachmistrza, a w październiku 1916 do stopnia chorążego, będąc jednocześnie komendantem plutonu 5 szwadronu. Z polecenia Feliksa Perla ,w grudniu 1917 roku został skierowany pod nazwiskiem Olkowski do Łodzi.
W marcu 1918 roku doprowadził do połączenia związków zawodowych drzewnych oraz szewców, pozbawiając wpływów SDKPiL oraz PPS-Lewicy. Organizował protesty robotnicze, m.in. strajk przeciw oddaniu ziemi chełmskiej Ukrainie na mocy postanowień pokojowych w Brześciu. Działał na rzecz pojednania PPS i PPS-Lewicy, co doprowadziło czerwcu 1918 roku do powstania grupy niepodległościowej PPS-Lewicy, wydającej „Informator opozycji robotniczej PPS-Lewicy”, a zakończyło się przystąpieniem większości członków łódzkiej i pabianickiej PPS-Lewicy do PPS w 1918 r. Był organizatorem i pierwszym dowódcą Milicji Ludowej i uczestnikiem rozbrajania Niemców w listopadzie 1918 r.
W czasie wyborów parlamentarnych w styczniu 1919 wybrany na posła do Sejmu Ustawodawczego. Wszedł w skład komisji administracji i komisji wojskowej, był też sekretarzem klubu sejmowego PPS (Związku Polskich Posłów Socjalistycznych). W lipcu 1920 roku wstąpił do wojska i zginął podczas szarzy na pozycje bolszewickie pod Ciechanowem 18 sierpnia 1920 roku.
Mieczysław Pęczkowski (1895-1962)
Urodził się w Serocku, pow. Pułtuski. Uczęszczał do gimnazjum oraz szkoły handlowej w Łodzi i Pabianicach. Podczas I wojny światowej był zastępcą komendantów okręgu łódzkiego Polskiej Organizacji Wojskowej. Brał udział w rozbrajaniu Niemców 11 listopada 1918 roku w Łodzi. Prowadził wśród nich akcje informującą o sytuacji militarnej i politycznej. Działał zarówno w koszarach przy ul. Konstantynowskiej, jak i w bazie samochodowej przy ul. Emilii.
Bolesław Fichna (1891 – 1945)
Polski prawnik, adwokat, działacz polityczny okresu dwudziestolecia międzywojennego, poseł na Sejm Ustawodawczy (1919–1922) i III kadencji (1930–1935) oraz senator RP V kadencji (1938–1939), zastępca członka Rady Obrony Państwa w 1920 roku. W latach 1914–1916,. jako legionista Józefa Piłsudskiego, brał udział w walce o niepodległość Polski – był jednym z tych, którzy 6 sierpnia 1914 roku pod wodzą Marszałka wyruszyli z krakowskich Oleandrów. Od 1917 roku był komendantem Polskiej Organizacji Wojskowej w Łodzi. Działał w Narodowym Związku Robotniczym. Aktywny uczestnik akcji rozbrajania Niemców 11 listopada 1918 roku. Uczestniczył m.in. w zakończonych powodzeniem rozmowach z radami żołnierskimi przy ul. Średniej. Autor opracowania „11 listopada 1918 r. w Łodzi”, w skład którego weszły relacje uczestników wydarzeń. Był posłem na Sejm Ustawodawczy (1919–1922). W latach 1923–1927 przewodniczył łódzkiej radzie miejskiej – z jego inicjatywy podjęto uchwałę o budowie Grobu Nieznanego Żołnierza w Łodzi. Zginął w obozie koncentracyjnym
Edward Pfeiffer (1895 – 1964)
Generał Wojska Polskiego. W Łodzi ukończył szkołę średnią. W latach 1910–1912 był jednym z założycieli Polskiej Organizacji Skautowej, późniejszego Związku Harcerstwa Polskiego i tajnej organizacji gimnazjalnej „Samopomoc Koleżeńska”. W październiku 1914 roku z grupą skautów dołączył do IV batalionu 1 pułku piechoty Legionów Polskich. Przeniesiony następnie do 5 pułku piechoty, z którym pozostał emocjonalnie związany do końca swojego żołnierskiego życia. Brał udział w większości bitew stoczonych przez I Brygadę, został ranny pod Ciemną. Przeszedł do pracy z harcerstwem – wówczas zalegalizowanym przez okupanta – oraz tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej, jako komendant obwodu w Okręgu Łódź. Szczególny nacisk położył na pracę z młodzieżą, przygotowując skautów do zbrojnego wystąpienia przeciw Niemcom. 11 listopada 1918 roku był jednym z czołowych organizatorów rozbrajania Niemców w Łodzi. Stanął na czele zorganizowanego w tym celu starszego harcerstwa, stworzył z nich kompanie Wojska Polskiego i zasilił szeregi tworzącego się w Warszawie I. Harcerskiego Batalionu WP. Mianowany podchorążym, został zastępcą dowódcy 2 kompanii tegoż batalionu, który wszedł w skład 5 pułku piechoty Legionów. W jego szeregach, jako dowódca plutonu, a następnie kompanii i adiutant batalionu, przeszedł szlak Wilno – Dzwińsk – Kijów – Bitwa Warszawska, aż do końca wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Odznaczony został m.in. Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari. Zawodowy wojskowy, uczestnik Powstania Warszawskiego, dowódca Grupy Śródmieście.
Stanisław Wolski (1898-1920)
Urodził się w Łodzi w 1898 r. w rodzinie zubożałej szlachty. W 1912 r. jako uczeń Polskiej Szkoły Handlowej w Łodzi został przyjęty do konspiracyjnego skautingu do I Drużyny Skautowej im. Tadeusza Kościuszki, w której doszedł do funkcji drużynowego. W sierpniu 1915 r. wymaszerował na front z Warszawy w tak zwanym Batalionie Warszawskim. W Legionach Polskich służył w 5 pp do 1917. Powrócił do rodzinnego miasta, gdzie podjął pracę w sierocińcu „Sieniewiczówka”, działając jednocześnie w Polskiej Organizacji Wojskowej i harcerstwie. 10 listopada 1918 r. mianowany komendantem Oddziału Bojowego łódzkich harcerzy. Od grudnia 1918 r. w Wojsku Polskim, pierwotnie w Batalionie Harcerskim, a od maja 1919 r. w 5. pułku piechoty Legionów. Był dowódcą plutonu karabinów maszynowych. Poległ 3 stycznia 1920 r. na Łotwie, pod Dyneburgiem (Dźwińskiem), w miejscowości Mazul w czasie wyzwalania Łotwy spod okupacji bolszewickiej przez oddziały wojsk polskich i łotewskich. Przeżył 22 lata. Pogrzeb odbył się 15 stycznia 1920 r. Odznaczony Krzyżem Wojennym Orderu Virtuti Militari. Pochowany w kwaterze 41. (autor biogramu D.N.)
W walkach polegli: Józef Bukowski, Jan Gruszczyński, Eugenia Wasiak, Stefan Kołodziejczyk, Czesław Konracki, Antoni Dobrowolski.
Link do mapki z najważniejszymi wydarzeniami 11 listopada 2020 >>>
