13 listopada o godz. 17:30 odbędzie się uroczyste otwarcie wystawy w siedzibie Muzeum Kinematografii (pl. Zwycięstwa 1), w galerii znajdującej się nad Kinem Kinematograf. Wstęp na wystawę jest bezpłatny.
Podczas prezentacji obiektów po konserwacji będzie można posłuchać oryginalnych utworów wygrywanych przez Orchestrion oraz zapoznać się z aparatem OKO Kazimierza Prószyńskiego. Projekt został dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Wspieranie działań muzealnych oraz ze środków Urzędu Miasta Łodzi w latach 2018-2019.
Orchestrion (datowany na ok. 1901-1908)
Automatyczny instrument muzyczny, złożony z szeregu połączonych instrumentów naśladujących orkiestrę. Nazywany był też w Polsce „orkiestronem”, „orkiestrionem” albo po prostu „automatem muzycznym”. Pierwsze orchestriony powstały na przełomie XVIII i XIX wieku, pozostawały jednak rozrywką dla elit i upowszechniły się dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W wersji tradycyjnej orchestrion napędzany był zwykle ciężarkiem zawieszonym na linie (windą ciężarową) bądź naciągniętą sprężyną, a w wersji nowocześniejszej energią elektryczną. Utwory zapisywano na powierzchni cylindra, dużej metalowej płyty albo na długim dziurkowanym arkuszu mocnego papieru. Wypustki lub otwory na nosiku uruchamiały odpowiednie mechanizmy odpowiedzialne za pociąganie strun, stukanie młoteczkami, przepuszczanie powietrza przez piszczałki itp. Orchestriony reklamowano jako idealne urozmaicenie przestrzeni lokali publicznych – restauracji, kawiarni, cukierni, lobby hotelowych. Anonse okraszano niekiedy hasłami w rodzaju „zastąpi kwartet smyczkowy” i podkreślano wynikająca z tego oszczędność dla przedsiębiorcy. Sporadycznie instrumenty te stanowiły element wystroju prywatnych mieszkań. Na ziemiach polskich w okresie zaborów melodie grane z automatów bywały elementem manifestacji uczuć patriotycznych, co spotykało się z niechęcią, szczególnie ze strony władz Cesarstwa Niemieckiego. Najpowszechniej wykorzystywano je w celach rozrywkowych, aby przyciągnąć klientów do lokalu bądź urozmaicić im pobyt. Szczególne miejsce dla przemysłu automatów muzycznych stanowił Lipsk, gdzie funkcjonował szereg zakładów produkujących tego typu urządzenia. Właśnie tam został najprawdopodobniej wyprodukowany orchestrion Atlantic znajdujący się w zbiorach Muzeum Kinematografii w Łodzi.
Aparat OKO (wynalazek Kazimierza Prószyńskiego)
Na przełomie XIX i XX wieku, kiedy kolejne wynalazki upowszechniały kino jako rozrywkę dla masowego odbiorcy, Kazimierz Prószyński wierzył, że film posłuży także do szerzenia wiedzy. Wynalazca zamierzał skonstruować tani, łatwy w obsłudze aparat filmowy dla amatorów, który byłby jednocześnie kamerą rejestrującą ruchome obrazy i projektorem. Od powstania prototypu w 1912 r., któremu Prószyński nadał nazwę OKO, wykonano najprawdopodobniej zaledwie 100 sztuk aparatu (mimo zatwierdzenia przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wynalazku jako pomocy szkolnej w 1935 roku). Prószyński wprowadzał udoskonalenia do prototypu OKA, powodujące konieczność zmian w oprzyrządowaniu produkcji, przy czym nie zgadzał się na podwyższenie ceny – aparat miał być dostępny nie tylko dla elit i użyteczny w szkolnictwie. Próby uruchomienia produkcji OKA w Stanach Zjednoczonych, gdzie powstało specjalne towarzystwo akcyjne, którego głównym udziałowcem był zaprzyjaźniony z rodziną wynalazcy Ignacy Jan Paderewski, przerwało przystąpienie Stanów Zjednoczonych do I wojny światowej w 1917 roku. Z kolei zorganizowana w Warszawie, już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, spółka akcyjna pod nazwą Centralnej Europejskiej Wytwórni Kinematografu Amatorskiego inż. Prószyńskiego, nie przetrwała kryzysu lat 1924-25. Aparat OKO był zwieńczeniem pracy naukowej Kazimierza Prószyńskiego, docenionej m.in. przez twórcę kinematografu Louisa Lumiera’a. Już w 1895 r. Prószyński skonstruował pierwszy polski aparat filmowy do zdjęć i projekcji (pleograf, w ulepszonej wersji biopleograf z 1899 roku), którym zrealizował krótkie filmy. Datę tę uznaje się za początek polskiej kinematografii. Wynalazca przyczynił się też do rozwoju filmu dokumentalnego. Skonstruowaną przez niego ręczną kamerą reporterską nakręcono pierwsze zdjęcia lotnicze podczas I wojny światowej. Aparat filmowy OKO, znajdujący się w zbiorach Muzeum Kinematografii w Łodzi, został poddany rekonstrukcji, aby zgodnie z zamiarem jego wynalazcy mógł pełnić funkcję edukacyjną. Odtworzyliśmy przy tym taśmę filmową pomysłu Prószyńskiego, niemal trzy razy szerszą od typowej taśmy 35 mm. Wynalazca znacznie pomniejszył klatki filmowe (o wymiarach 5x7 mm) i ułożył je w rzędach (po 14 w układzie poziomym), w wyniku czego uzyskał metrową długość taśmy o szerokości 12 cm (na rolce długości 1 metra mieściło się tyle obrazów, ile na 150 metrach popularnej taśmy 35 mm). Odpowiadało to 20 minutom trwania filmu i obniżało koszty użytkowania ze 100 rubli (cena rolki klasycznej taśmy) do 1 rubla. Pozostałe rekonstrukcje zostały przeprowadzone zgodnie z opisem w dokumencie patentowym. Wewnątrz aparatu odtworzono m.in. obturator, tj. wynalezioną przez Prószyńskiego przesłonę równomiernie przerywającą światło podczas projekcji. Odkrycie to zostało wysoko ocenione przez Akademię Nauk w Paryżu, ponieważ dzięki niemu rozwiązano problem migotania światła i drgań obrazu podczas projekcji filmowych. Obecnie wiadomo, że oprócz aparatu filmowego OKO w zbiorach Muzeum Kinematografii w Łodzi, w Polsce znajdują się jeszcze cztery takie urządzenia (w Muzeum Techniki oraz Filmotece Narodowej w Warszawie). Wszystkie są jednak niekompletne, nieznane jest ich pochodzenie i daty powstania. Na kilku polskich aparatach pojawiają się natomiast numery seryjne mogące świadczyć o tym, że w przeciwieństwie do informacji podawanych przez źródła, wyprodukowano więcej niż 100 egzemplarzy OKA.
Więcej o procesach renowacji eksponatów znaleźć można na stronie Muzeum Kinematografii: http://kinomuzeum.pl/589393-2/
