Postać Aleksego Rżewskiego zajmuje w historii Łodzi wyjątkowe miejsce. Jest chyba najbardziej rozpoznawalnym włodarzem okresu przedwojennego, który wytyczył główne kierunki rozwoju Łodzi. Poza tym to postać nietuzinkowa, niezwykle barwna i dynamiczna. Prawdziwy „Przebój”, a takim właśnie pseudonimem posługiwał się ten odważny bojowiec.
Nieustanna walka
Urodził się 6 lipca 1885 r. w Łodzi, w rodzinie robotniczej, która niegdyś posiadała młyn we wsi Srebrna pod Łodzią. Rżewski od młodych lat był członkiem i aktywnym działaczem PPS i jej organizacji bojowej, aktywnie uczestniczył w rewolucji 1905 r. i podczas tych wydarzeń został postrzelony w nogę. W 1907 r. został aresztowany i osadzony w więzieniu w Sieradzu, a rok później wysłany do najdalszej europejskiej guberni Rosji, skąd zbiegł wiosną 1909 r. Po krótkim pobycie w Łodzi udał się na emigrację do Francji, gdzie zatrudnił się w fabryce wagonów w Luneville, a niedługo potem wyjechał do Niemiec i pracował w zakładach chemicznych w Ludwigshafen, gdzie poparzył się kawasem. Po rekonwalescencji trafił do huty w Mannheim.
Pod koniec 1910 r. wrócił do Łodzi i rozpoczął pracę w zajezdni Brus, na linii konstantynowskiej jako konduktor, ale miał także uprawnienia do prowadzenia tramwajów specjalnych. 13 marca 1916 r., w akcie desperacji i niezbyt jasnych okolicznościach usiłował popełnić samobójstwo w biurze dyrekcji firmy, co spowodowało zwolnienie z pracy za „niespokojne usposobienie”. W czasie I wojny światowej aktywnie włączył się do pracy niepodległościowej, prowadząc w Łodzi werbunek do POW, za co został aresztowany przez Niemców w grudniu 1917 r., ale w brawurowy sposób uciekł po przesłuchaniu, podczas konwoju do więzienia przy ul. Długiej, wskakując do przejeżdżającego obok w tramwaju.
27 marca 1919 r. większością głosów PPS, nowa Rada Narodowa miasta Łodzi wybrała go na pierwszego w niepodległej Polsce prezydenta miasta.
Ciągłe działanie
Aleksy Rżewski objął stanowisko włodarza Łodzi w bardzo trudnych warunkach, ale natychmiast przystąpił do działania. Łódzki przemysł był kompletnie zrujnowany. Z trudem ruszyły fabryki, ale udało się stopniowo wznowić produkcję. Jedną z jego pierwszych i ważnych decyzji prezydenta Rżewskiego było wprowadzenie w Łodzi powszechnego obowiązku nauczania, już na kilka miesięcy przed ustawowymi regulacjami w II RP. Do szkół poszło ponad 50 z 70 tysięcy dzieci i młodzieży, a w ciągu 4 lat urzędowania doprowadził do wybudowania 6 szkół, utworzył gimnazjum, szkołę handlową, seminarium nauczycielskie i przystąpił do organizowania wieczorowego szkolnictwa dokształcającego. Był to dobry początek dla edukacyjnych funkcji miasta, w którym wysoki był procent analfabetyzmu.
Rżewski podjął też przedwojenne plany budowy infrastruktury miejskiej i utworzył przy magistracie Wydział Kanalizacji i Wodociągów przy Zarządzie Miasta, co zapoczątkowało powrót do planów budowy sieci komunalnej. W maju 1921 r. prezydent Rżewski podjął próbę, z mocy koncesji, przejęcia miejskiej komunikacji tramwajowej i po negocjacjach miasto wywalczyło 1/3 udziałów w Spółce KE, uzyskując wpływ na kształtowanie miejskiej komunikacji oraz cenę biletów.
Aktywny do końca
Na stanowisku prezydenta miasta Rżewski pozostał do 1 lipca 1923 r. Potem sprawował m.in. funkcję kierownika USC, starosty łódzkiego, a w latach 30. prowadził kancelarię notarialną. Zasłynął również jako wielki propagator sportu (był wiceprezesem ŁKS i promotorem zapasów) oraz ruchu na świeżym powietrzu. Z jego inicjatywy zbudowano osiedle Tuszyn-Las, pomyślane jako miasto ogród. Przez cały czas był niezwykle ruchliwy i aktywny, działał w wielu stowarzyszeniach i organizacjach, pełniąc dziesiątki funkcji społecznych.
Mieszkał najpierw w willi przy w Łodzi przy ul. Zelwerowicza 17. Na początku lat 30. XX w. kupił w Zofiówce k. Tuszyna ziemię i wybudował tam okazały dom, w którym mieszkał do wybuchu II wojny światowej.
Zaraz po rozpoczęciu okupacji niemieckiej Łodzi (8 IX 1939 r.) wstąpił do konspiracyjnej Organizacji Orła Białego. Przed 11 listopada 1939 r. Aleksy Rżewski został aresztowany w ramach akcji tzw. Intelligenzaktion i osadzony w obozie przejściowym w Radogoszczu. Po „wyroku” sądu specjalnego w siedzibie łódzkiego gestapo został rozstrzelany prawdopodobnie 20 XII 1939 r. w Lesie Łagiewnickim. Na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej ma symboliczną mogiłę (kwatera 4d), gdzie składane są przy różnych okazjach kwiaty i płoną znicze pamięci dla pierwszego prezydenta Łodzi, niezwykłego bojowca, robotnika, zesłańca, tramwajarza, notariusza, który sporo dobrego uczynił dla naszego miasta.
***
Ma Aleksy Rżewski w Łodzi swoją ulicę na Rogach i dwa murale. W 2011 r. powstał film dokumentalny „Przebój – Aleksy Rżewski” oraz teledysk łódzkiej grupy Psychocukier, „Gwiazda”. Od 2013 r. był patronem Gimnazjum nr 15 w Łodzi, które zostało wygaszone, a także SP nr 116 przy ul. Ratajskiej. Może warto by uhonorować jeszcze dobitniej dokonania człowieka, który z pewnością należy do Panteonu Wielkich Łodzian.
