Wzięły w nim udział wszystkie warstwy społeczne, a jego mit przyczynił się do podtrzymania tradycji patriotycznych i stał się katalizatorem walki o odzyskanie niepodległości w 1918 roku oraz zwycięstwa w wojnie polsko-bolszewickiej.
Wybuch powstania styczniowego był inspirowany „odrodzeniem moralnym”, które objęło szerokie kręgi ziemiaństwa i mieszczan. Łączył ich sprzeciw wobec panowania rosyjskiego i nadzieja na reformy konstytucyjne w Królestwie Polskim, a nawet pełne odzyskanie niepodległości. Wspólnym wrogiem środowisk patriotycznych był namiestnik Aleksander Wielopolski, zwolennik ugody z Rosją, któremu udało się uzyskać od rządu szereg koncesji politycznych. Zorganizowana przez niego branka młodzieży patriotycznej do wojska rosyjskiego, stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania.
W styczniu 1863 r. powstanie objęło Królestwo Polskie, w lutym rozszerzyło się na Litwę, w kwietniu i maju sięgnęło okolic Dynaburga i Witebska oraz guberni kijowskiej i wołyńskiej. Z Galicji i zaboru pruskiego napływali ochotnicy, broń i zaopatrzenie. Przybyli też ochotnicy z Włoch, Węgier i Francji. Późną wiosną i latem 1863 walczyło do 35 tys. powstańców, mając przeciwko sobie w samym tylko Królestwie 145 tys. Rosjan. Tajnym państwem polskim kierował Rząd Narodowy. Podlegała mu cywilna i wojskowa organizacja terenowa. Powstańczą dyplomacją z w Paryżu kierował Władysław Czartoryski.
Mocarstwa zachodnie nie podjęły interwencji w obronie walczących Polaków nie interweniowały mocarstwa zachodnie, formułując wobec Rosji jedynie postulaty amnestii dla powstańców i pewnej autonomii dla Królestwa Polskiego.Postawa ta zadecydowała o klęsce powstania, mimo że walki oddziałów partyzanckich trwały nawet do wiosny 1865 roku.
Ocenia się, że powstaniu wzięło udział, około 200 tys. partyzantów. Na obszarze objętym ruchem narodowym od Prosny po Dźwinę i Dniepr stoczono, co najmniej 1200 bitew i potyczek, zginęło blisko 20 tys. powstańców. Rosjanie wykonali ok. 700 wyroków śmierci, na zesłanie, nie licząc tysięcy karnie wcielonych do wojska, wywieziono 38 tys., z czego ok. 20 tys. na Syberię, w tym 4 tys. na katorgę. Na emigracji znalazło się około 10 tys. powstańców, których część po kilku latach osiadła w Galicji. Konfiskaty majątków i wysokie kontrybucje dotknęły ziemiaństwo, łamiąc podstawy ekonomiczne tej warstwy.
W 1867 r. zniesiono resztki autonomii Królestwa Polskiego, nazywanego odtąd Krajem Nadwiślańskim.
