Ludzie

Moje wspomnienie o Franciszku Denysie,

staroście powiatu łódzkiego II Rzeczypospolitej

w latach 1938–1939

            Do napisania wspomnienia o moim wuju Franciszku Denysie (1899–1975) skłoniła mnie wizyta na rodzinnym cmentarzu. Wśród wielu grobów łódzkiego cmentarza Na Manii, znajduje się niezwracająca niczyjej uwagi mogiła mojego wuja. Grób ma ponad 40 lat i widać na nim nieuchronny upływ czasu. Płyta nagrobka jest zapadnięta, a litery imienia i nazwiska są prawie niewidoczne. Nagrobek jest tak nadszarpnięty czasem, że przechodzący obok, zapewne nie będzie w stanie dostrzec, kto w tym miejscu został pochowany. Obraz tego grobu długi czas nie dawał mi spokoju. Do wspomnień i żalu nad upływającym czasem, dołączyła się świadomość, że w tym roku mogiła zostanie przeznaczona do likwidacji. Z różnych rodzinnych obrazów, które ciągle wspominam, a także z refleksji nad tym jak czas zaciera – i tak niezbyt liczne – ślady w pamięci, zrodziła się chęć pozostawienia innym wspomnienia o moim wuju.

Niestety, obecnie nie żyje już nikt z jego najbliższej rodziny. Nie zachowały się żadne dokumenty ani pamiątki. W moim posiadaniu jest zaledwie kilka zdjęć w rodzinnym albumie. Jak odtworzyć przeszłość? Jak zebrać fakty z dość odległej już historii? Szukając informacji sięgnęłam początkowo do Wikipedii, gdzie znalazłam wzmiankę o tym, że wuj Franek był starostą powiatu łódzkiego w II Rzeczypospolitej. Urząd ten piastował w latach 1938–1939. Był ostatnim starostą okresu międzywojennego. Jego urzędowanie zamyka działalność administracji łódzkiej w Niepodległej Polsce. Kolejne poszukiwania pozwoliły sięgnąć do źródeł dostępnych w dokumentacji archiwalnej dawnej prasy oraz wspomnieniach rodzinnych. W ten sposób powstało to wspomnienie.

Franciszek Denys urodził się 25 sierpnia 1899 r. w Konstantynowie Łódzkim. Jego rodzice, a moi dziadkowie, Franciszek (syn Franciszka) i Marianna (córka Wojciecha Gendaszewskiego) Denysowie, mieszkali we wsi Porszewice położonej 9 km na północ od Pabianic i 4 km na południe od Konstantynowa. Droga z Pabianic w kierunku Konstantynowa w pewnym momencie, w okolicy Porszewic, dość gwałtownie skręca. Na tym zakręcie stał dom ze sklepem i ja go pamiętam. Czy był to ten sam dom, w którym mieszkała rodzina Denysów, tego nie wiem, ale to właśnie dokładnie w tym miejscu jeszcze w końcu XIX wieku osiedli rodzice wuja Franka, a moi dziadkowie.

Tam najpewniej urodziło się siedmioro ich dzieci. Franciszek junior był pierworodnym synem, który odziedziczył imię po swoim ojcu i dziadku. Rok po jego urodzeniu przyszedł na świat kolejny syn Tadeusz – przyszły oficer armii polskiej, a następnie w 1903 r. córka Janina (moja mama), a potem kolejno syn Leon (1906 r.) oraz córki: Aniela (1908 r.), Irena (1910 r.), Marianna (1915 r.).

Dziadkowie mieli niewielkie gospodarstwo rolne i prowadzili sklep spożywczy. Starali się jak mogli utrzymać coraz liczniejszą rodzinę. Dzieci chodziły do szkoły w Konstantynowie. Czasem zapewne ktoś podwoził je furmanką, ale zazwyczaj, niezależnie od pogody, dzieci w obie strony szły na piechotę. Każde z rodzeństwa starało uczyć się jak najlepiej, ale tylko wuj Franciszek ukończył wyższą uczelnię wybierając studia prawnicze. Tadeusz wstąpił do wojska i uzyskał stopień oficerski (zdaję się porucznika). Wiadomo, że około 1926 r. pełnił służbę w Zaleszczykach. Te informacje pochodzą od mojej mamy Janiny, która w młodości zachorowała na gruźlicę i właśnie w Zaleszczykach przechodziła leczenie klimatyczne. Choroba pokrzyżowała jej plany. Po wyzdrowieniu, by zdobyć zawód skończyła kurs dla instruktorów haftu maszynowego u Singera i prowadziła naukę haftu dla kobiet w powiecie łódzkim. Leon ukończył technikum włókiennicze i nauczał zawodu w warsztatach włókienniczych. Według przekazów rodzinnych po wojnie uzyskał tytuł inżyniera. Irena w 1928 r. zdobyła zawód koronkarki. Niestety, nie wiem jakie szkoły ukończyła najmłodsza córka Marianna. Wiadomo jedynie, że w czasie okupacji była osadzona w ciężkim więzieniu dla kobiet w Fordonie pod Bydgoszczą.

Według dokumentacji rodzinnej rodzice wuja Franciszka w 1928 r. nabyli, od Helmuta-Hansa-Ludwika Bidermana i Rolfa-Alfreda Bidermana, za 2800 złotych działkę, znajdującą się w podłódzkiej wówczas miejscowości Bruss. Rozpoczęli tam budowę nowego domu. Po latach działka znalazła się w granicach Łodzi, a dzielnica granicząca z Polesiem uzyskała nazwę Zdrowie.

Wuja Franciszka, poznałam dopiero po wojnie pod koniec lat 40-tych, gdy powrócił do Łodzi i zamieszkał przy ul. Daniłowskiego. Niestety nie jest wiadome kiedy rozpoczął i zakończył studia, ani kiedy rozpoczął pracę. Z przekazów rodzinnych wiadomo natomiast, że bardzo pomagał rodzicom i wspierał materialnie rodzeństwo. Był dumą i podporą rodziny.

Jako młody człowiek działał w Związku Strzeleckim i w 1928 r. został członkiem Zarządu Okręgu Łódzkiego (gazeta Hasło Łódzkie. Dziennik bezpartyjny z dnia 26-go listopada 1928 r.). Na początku lat 30-tych objął stanowisko kierownika Referatu Polityczno-Narodowościowego i Bezpieczeństwa w Starostwie Grodzkim w Łodzi i pełnił funkcję zastępcy starosty powiatu łódzkiego. W 1936 r. powierzono mu stanowisko starosty grodzkiego w Łodzi*. Na stanowisko starosty powiatu łódzkiego został mianowany w 1938 r. Objął je gdy miał 39 lat. W następnym roku rozpoczęła się II Wojna Światowa, co zakończyło czas piastowania przez niego urzędu starosty.

Okupację przetrwał wraz z rodziną w Milanówku, zaś pierwsze lata po wyzwoleniu we Wrocławiu. Po powrocie do Łodzi spotkały go represje związane z pełnieniem przez niego funkcji w administracji państwowej w II Rzeczypospolitej. Informacje o tym okresie oraz o powojennych losach wuja znajdują się w dokumencie Sebastiana Pilarskiego** dotyczącym ankietyzacji działaczy politycznych i funkcjonariuszy służb mundurowych II Rzeczypospolitej.

Na skutek działań Wydziału Śledczego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi (WUBP), Franciszek Denys został w 1950 r. oskarżony, osądzony i skazany na podstawie dekretu z 22 stycznia 1946 r. „o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego w Polsce”** na ponad rok więzienia, a w 1954 r. na trzy lata pozbawienia wolności oraz utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych za skierowanie do miejsca odosobnienia w Berezie Kartuskiej działaczy Komunistycznej Partii Polski i Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej***.

Po odbytym wyroku, do rodziny wrócił cień człowieka. Wiadomo, że w tym czasie wuj cierpiał na depresję. Pozostali członkowie rodziny pomagali mu i z całego serca wspierali. On sam starał się uwolnić od traumy, przelewając na papier gorycz swoich doznań. Wuj uznał, że papier będzie najlepszym powiernikiem i wyzwolicielem od tego, czego doświadczył. Z tego czasu zachował się zeszyt z jego wierszami. Nikogo nie chciał obarczać swoimi problemami, ani krzywdzić smutkiem. Ze swoimi rozmyślaniami pozostawał sam, nikomu się nie zwierzał – to cały wuj Franek. Gdy depresja mijała, znów był pogodnym, otwartym serdecznym człowiekiem, który pisał radosne wierszyki o dorastających rodzinnych pociechach. Niestety depresja powracała. Żona i córka starały się stawiać czoła bardzo trudnej rzeczywistości. Żona Irena nie wytrzymała napięcia – odeszła do lepszego świata w 1953 r.

Franciszek Denys prawie całe swoje życie mieszkał w Łodzi, to było jego miasto. Jak większość członków rodziny Denysów, miejsce wiecznego spoczynku znalazł na Cmentarzu Na Manii, przy ul. Solec 11. Gdyby ktoś chciał odnaleźć to miejsce podaję lokalizację: kwatera 8, linia 30, grób 47. Ten grób jeszcze istnieje, ale jest już przeznaczony do likwidacji. Przykre to, ale takie jest życie. Chcąc uwiecznić pamięć o nim, na skutek moich starań, nazwisko wuja zostało umieszczone na rodzinnym pomniku znajdującym się tuż obok. I choć ważniejsze jest jego miejsce w naszej pamięci, to warto również dbać o historię i jej przekaz następnym pokoleniom.

Dziękuję Urzędowi Miasta Łodzi za życzliwą współpracę – moje wspomnienie jest skromne, ale przypomina, że Franciszek Denys służył II Rzeczypospolitej i poniósł tego konsekwencje w wyzwolonej w 1945 r. Polsce. Wyzwolonej od niemieckiej okupacji, a jednak nie całkiem wolnej.

Teresa Dąbrowska

01.02.2019 r.

Tekst opracowany z okazji 100-lecia Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej

----------------

*Wojciech Źródlak, kustosz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi: Skorowidz ikonografii łódzkiej (osobowy) (w dodatku ilustrowanym pt. „Łódź w ilustracji” do Kuriera Łódzkiego 24 VIII 1924 -27 VIII 1939, nr 34).

**Sebastian Pilarski, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu: Cele i metody ankietyzacji działaczy politycznych i funkcjonariuszy służb mundurowych II Rzeczypospolitej Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej. Rocznik 2009, tom 2, str. 263–290.

*** Sebastian Pilarski, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu: Cele i metody ankietyzacji działaczy politycznych i funkcjonariuszy służb mundurowych II Rzeczypospolitej Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej. Rocznik 2009, tom 2, str. 272.

Krótki życiorys Franciszka Denysa, ostatniego starosty powiatu łódzkiego w II Rzeczypospolitej

Franciszek Denys, pierworodny syn Franciszka Denysa i Marianny z domu Gendaszewskiej, urodził się w Konstantynowie Łódzkim 25 sierpnia 1899 r., zmarł 23 września 1975 r. w Łodzi.

Ukończył studia wyższe z zakresu prawa. Był żonaty z Kazimierą Skrzypecką. W związku tym w 1931 r. urodziła się jedyna córka, Anna Barbara.

Na początku lat 30. objął stanowisko kierownika Referatu Polityczno-Narodowościowego i Bezpieczeństwa w Starostwie Grodzkim w Łodzi i pełnił funkcję zastępcy starosty powiatu łódzkiego [3]. W 1936 r. powierzono mu stanowisko starosty grodzkiego w Łodzi [3].

W wieku 39 lat został mianowany starostą powiatu łódzkiego, które piastował w latach 1938–1939 jako ostatni starosta II Rzeczypospolitej, m.in. „posiadał bezpośredni nadzór nad Referatem Bezpieczeństwa” [2] .

Był członkiem Stowarzyszenia Urzędników Państwowych oraz członkiem Zarządu Związku Oficerów Rezerwy. W 1928 r. został członkiem Zarządu Okręgu Łódzkiego Związku Strzeleckiego [1].

Po roku 1945 był represjonowany i 2-krotnie skazany – „w 1950 r. z artykułu 286 kodeksu karnego na piętnaście miesięcy więzienia^, a w 1954 r. „z artykułu 3 Dekretu z 22 I 1946 r. na trzy lata więzienia i utratę praw na trzy lata” jako urzędnik państwowy II Rzeczypospolitej [2].

Bibliografia

[1] Gazeta Hasło Łódzkie. Dziennik bezpartyjny z dnia 26-go listopada 1928 r.

[2] Sebastian Pilarski, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu – Cele i metody ankietyzacji działaczy politycznych i funkcjonariuszy służb mundurowych II Rzeczypospolitej. Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej. Rocznik 2009, tom 2, str. 263–290.

[3] Wojciech Źródlak kustosz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi – Skorowidz ikonografii łódzkiej (osobowy) – w dodatku ilustrowanym pt. „Łódź w ilustracji do Kuriera Łódzkiego 24 VIII 1939, nr 34.

W tym roku, w styczniu przypada 100 rocznica urodzin nieżyjącego już Edmunda Orlika. Łodzianin przeszedł do historii jako „as pancerny” II Rzeczypospolitej, wsławiając się niezwykłym czynem.

W czasie Kampanii Wrześniowej, jako dowodzący tankietką  TKS (potocznie zwanym „karaluchem”) Edmund Orlik zniszczył 13 niemieckich czołgów. Jego powodzenia w akcji pod Pociechą( w Puszczy Kampinoskiej) oraz w bitwie pod Sierakowem dowodzą skuteczności  polskiej broni przeciwpancernej jaka była tankietka TKS uzbrojona w działko 20 mm oraz wyjątkowych zdolności Orlika jako dowódcy.

Po wojnie Edmund Orlik mieszkał w Łodzi. Po ukończeniu Wyższej Szkoły Plastycznej pracował przy największych, powojennych realizacjach architektonicznych w Łodzi. Był projektantem Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego, powstałej w latach 1956–1960, do dziś docenianej za duże walory oraz solidność i staranność architektoniczną budynku. Orlik zaprojektował też  akademik dla obcokrajowców (tzw. Wieżę Babel) i Studium Języków Obcych oraz gmach Biologii i Nauk o Ziemi.

Łódzki „as pancerny" to nieczęsto wspominany wojenny bohater, jednak nie jest zupełnie zapomniany. Wielbiciele internetowej gry „Word of Tanks” znają słynny „Medal Orlika”, który gracz otrzymuje za zniszczenie czołgiem co najmniej dwóch pojazdów pancernych.

Historia Marii Piotrowiczowej (1839-1863) jest najczęściej przywoływanym łódzkim wątkiem w dziejach Powstania Styczniowego. W lutym, miesiącu bitwy pod Dobrą przypominamy o dokonaniach polskiej  patriotki i bohaterki walk w okolicach Łodzi.  

Maria Piotrowiczowa byłą ziemianką, dziedziczką rozległych dóbr ziemskich w okolicach Łodzi. Wychowano ją w tradycjach patriotycznych m.in na wspomnieniach działalności ojca i wuja, uczestników Powstania Listopadowego. Jej mężem był, również zaangażowany w działalność patriotyczną, miejscowy nauczyciel Konstanty, którego poślubiła z miłości, pomimo, że związek uważano za mezalians.

Maria ze szczególną wrażliwością reagowała na doniesienia z przebiegu Powstania Styczniowego. Zdecydowała się na czynny udział w powstaniu, w służbie liniowej, co z uwagi na tradycyjne postrzeganie roli kobiet w XIX w. było ewenementem. Znalazła się wraz z mężem i stryjem w oddziale Józefa Dworzaczka, stacjonującym w rejonie Łodzi. 

Dziś uważana jest za bohaterkę, żywy symbol bitwy pod Dobrą, która miała miejsce 24 lutego 1863, ok. 10 km od Łodzi. Oddział Józefa Dworzaczka został zaskoczony i zdekonspirowany na podleśnym terenie, gdzie zmierzył się z liczniejszymi i lepiej uzbrojonymi oddziałami kozackimi.

Maria wsławiła się w bitwie ogromną odwagą i determinacją. Odrzuciła propozycję poddania się, okrążona przez kozaków jednego zastrzeliła, drugiego raniła, pod trzecim zabiła konia. Walczyła również wręcz (kosą). Zginęła, a jej ciało zostało okrutnie zmasakrowane przez żądnych zemsty kozaków.

Na wieść o śmierci żony zmarł ranny w bitwie jej mąż, Konstanty. Warto podkreślić, że w potyczce pod Dobrą brały udział jeszcze trzy kobiety, które również zginęły. Tragedię pogłębia dokonane podczas sekcji zwłok odkrycie, że Maria była we wczesnej ciąży.

Maria i Konstanty Piotrowiczowie pochowani są w katolickiej części Cmentarza Starego w Łodzi. Charakterystyczny grób zdobią repliki kos.

Aleksy Wincenty Rżewski to jeden z najsłynniejszych w historii Łodzi prezydentów naszego miasta. Jego życiorys przyciąga uwagę nie tylko z uwagi na liczne zasługi dla modernizacji Łodzi w odrodzonej, niepodległej Polsce, ale obfituje w liczne przygody i akty wielkiej odwagi.

Aleksy Rżewski prezydentem Łodzi został w marcu 1919 r. Aleksy Rżewski był  działaczem początkowo Polskiej Partii Socjalistycznej-Prawica (do 1923) oraz Organizacji Bojowej PPS, jednym z liderów rewolucji 1905 r. na terenie Łodzi.

Po stłumieniu Rewolucji i krótkotrwałym pobycie w więzieniu podróżował po Europie, próbując kontynuować działalność na rzecz praw robotników. W 1911 powrócił do Łodzi, gdzie podjął prace w przedsiębiorstwie komunikacyjnym – jako konduktor z uprawnieniami do prowadzenia pojazdów w sytuacjach wyjątkowych. Jego miejscem pracy była słynna, dziś zabytkowa Zajezdnia „Brus”.

Po wybuchu I wojny światowej działał w Polskiej Organizacji Wojskowej. Do historii przeszła jego słynna ucieczka z konwoju do więzienia w 1917 r. Od grudnia 1918 do 26 marca 1919 r. był komisarzem rządowym Łodzi, a 27 marca 1919 r. Rada Narodowa miasta Łodzi wybrała go prezydentem miasta.

Łódź, przez okres zaborów silnie uzależniona od rynku rosyjskiego, była po I wojnie światowej w szczególnie trudnej sytuacji. Dotkliwie odczuwało się braki infrastrukturalne i biedę. Jedną pierwszych decyzji nowego prezydenta było wprowadzenie w Łodzi powszechnego obowiązku nauczania dzieci, po którym nastąpiło tworzenie sieci szkół. Rżewski doprowadził także do przejęcia przez miasto udziałów w spółce kolejowej, co pozwoliło mu wpływać na miejską komunikację tramwajową. Rozpoczął tworzenie miejskiej kanalizacji, założył placówki zdrowia, Kasę Chorych, Miejską Bibliotekę dla Dzieci i Młodzieży, pracownię psychologiczną oraz szkołę dla dorosłych zwaną „miejskim uniwersytetem”.

Był prezydentem do 1923 r., a do 1939 pracował jako urzędnik i notariusz. Był aktywny, jako propagator sportu, członek zarządu lub prezes wielu stowarzyszeń m.in. Ligii Morskiej i Kolonialnej czy PCK w Łodzi. Zginął w 1939, prawdopodobnie rozstrzelany w lesie Łagiewnickim, po aresztowaniu w ramach niemieckiej akcji Intelligenzaktion, wymierzonej przeciwko polskiej inteligencji.

Do historii przeszedł jako człowiek odważny, przedsiębiorczy, wręcz brawurowy, gotowy sprostać każdemu wyzwaniu. Wielokrotnie udowodnił to udziałem w akcjach bojowych, strajkach, działaniach w obronie robotników oraz gotowością do podejmowania odważnych decyzji. Wspominane są jego liczne podróże, odbywane w niemal traperski sposób – różnymi środkami transportu, słynne też ucieczki z aresztów i zesłania. Symboliczny grób Rżewskiego (nie jest znane dokładne miejsce jego śmierci) znajduje się na Starym Cmentarzu w Łodzi.

W ostatnich latach jego postać ponownie ożyła dzięki kilku projektom jego pamięci. Powstał film „Przebój” (nawiązujący do pseudonimu Rżewskiego), produkcji TVP, a w podwórku przy ul. Wólczańskiej 61 pojawił się mural „Rżewski rulez!”

Jan Karski, Kurier Polski Podziemnej i emisariusz Rządu Emigracyjnego jest jedną z najciekawszych postaci w panteonie Honorowych Obywateli Miasta Łodzi. W naszym mieście jego pomnik-ławeczka znajduje się na terenie Parku Ocalałych, miejsca dedykowanego Ocalałym z Holocaustu. Symbolicznie przypomina, że to polski emisariusz (łodzianin) był pierwszym, który przekazał światu o zbrodniach okupanta na ziemiach Polski.

Urodził się 24 kwietnia 1914 roku w Łodzi jako Jan Kozielewski, Studiował na Uniwersytecie Lwowskim im. Jana Kazimierza prawo i dyplomację. Marząc o zawodzie dyplomaty zdobywał doświadczenie zawodowe w wielu placówkach m.in. konsularnych, ale ukończył też Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu. W 1939 jako oficer w 5 Dywizjonie Artylerii Konnej znalazł się pod Tarnopolem, gdzie jednostka została rozbrojona przez wkraczającą armię radziecką. Jan Karski, który ukrył swój stopień oficerski został zwolniony w ramach wymiany jeńców.

Po powrocie do Warszawy Karski i został kurierem Polskiego Państwa Podziemnego. Wielokrotnie wyjeżdżał z misją do Francji i Anglii, w szczególności istotne okazały się zbierane przez niego informacje na temat sytuacji Żydów na terenie okupowanej Polski. Dwukrotnie przenikał do warszawskiego getta, również do przejściowego obozu w Izbicy.

W efekcie zebrał kompleksową zbiór informacji, które w 1942 roku przekazał brytyjskiemu establishmentowi. Rok później złożył raport amerykańskiemu prezydentowi Frankowi D. Rooseveltowi. Alianci nigdy nie zareagowali na te informacje, stąd Jan Karski znany jest w historii jako „człowiek, który mówił i nie został wysłuchany”.

Po wojnie Karski wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Wykładał na Georgetown University, gdzie w 1964 roku został profesorem zwyczajnym. Rzadko nawiązywał publicznie do swoich raportów, brał jednak udział w projektach rozpowszechniających prawdę o Holocauście.

W 1982 otrzymał zaszczytny tytuł Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata od jerozolimskiego instytutu Yad Vashem, a kilka lat później Order Orła Białego i nominację do Pokojowej Nagrody Nobla. Zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie.

Łódź nigdy nie zapomniała swojego bohatera. Centrum Dialogu im. Marka Edelmana wielokrotnie wspominało o jego dokonaniach w projektach edukacyjnych i ekspozycjach, a pamiątki po Karskim wypełniają gabinet w Muzeum Miasta Łodzi. Szczególnym miejscem jest pomnik-ławeczka, z pełnowymiarową sylwetką, ulokowany u szczytu Kopca Karskiego w Parku Ocalałych. Zwiedzający widzi z tego miejsca aleję drzewek poświęconą cudownie ocalonym z Litzmannstadt Getto i ich bliskim oraz Pomnik Polaków Ratujących Żydów, piękne symbole wiecznie żywej pamięci o prawdzie.

Julian Grobelny zanim zasłużył się jako działacz Żegoty, w czasach młodości był działaczem niepodległościowym, a także pracownikiem Magistratu Miasta Łodzi.

11 listopada 1918 roku w Łodzi jako członek PPS brał udział w rozbrajaniu Niemców.Następnie w latach 1919 – 1921 brał udział w II i III powstaniu śląskim.

Od 1922 roku pracował w Magistracie Miasta Łodzi, w Wydziale Opieki Społecznej, który prowadził opiekę nad ubogimi i potrzebującymi pomocy łodzianami.

W 1929 roku powierzono mu kierownictwo Domu Pracy Wydziału Opieki Społecznej. Magistrat m. Łodzi prowadząc różne próby walki z żebractwem przy przytułkach noclegowych stworzył Domy Pracy, osobno dla mężczyzn i dla kobiet. Do tych domów przyjmowane były osoby, które chwilowo utraciły zdolność do pracy lub nie miały dachu nad głową.

Po agresji niemiecko-rosyjskiej w 1939 r. zaangażował się w pomoc ofiarom wojny w ramach PPS-WRN. W grudniu 1942 r. delegowany był do Rady Pomocy Żydom „Żegota”. 12 stycznia 1943 r. został wybrany jej przewodniczącym. Poświęcił się głównie kwestii ratowania dzieci oraz działalności propagandowej. Zwalczał szmalcowników, domagał się zarządzenia, grożącego szantażystom karą śmierci. By nie narażać łączniczek, sam często przewoził dokumenty i pieniądze. Zorganizował grupę lekarską dla podopiecznych. Kierował największą w RPŻ siatką współpracowników. Najbliższą współpracowniczką była jego żona Helena, ps. „Halina”.

Pod koniec życia sprawował urząd starosty powiatowego Mińska Mazowieckiego Zmarł 5 grudnia 1944 z powodu gruźlicy. Został pochowany na cmentarzu w Mińsku Mazowieckim.

W 1987 roku Julian Grobelny, wraz z żoną Heleną, pośmiertnie otrzymali tytuł Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. Również na jej grobie, na cmentarzu na Mani złożono wiązankę kwiatów.

Od kilku lat Łódź obchodzi w maju szczególne imieniny Rajmunda. Imieninową wiązankę złożyć można pod pomnikiem Rajmunda Rembielińskiego, zwanego „ojcem fabrycznej Łodzi”.

Rajmund Rembieliński był polskim działaczem politycznym i gospodarczym w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Brał udział w Insurekcji Kościuszkowskiej i wojnach napoleońskich.

Po utworzeniu Królestwa Polskiego, 8 września 1816 roku Rembieliński został powołany na stanowisko prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego, czego efektem był dokonany w 1820 roku  objazd po województwie i utworzenie planu uprzemysłowienia województwa. Jako pierwszy rozpoznał znakomite warunki niewielkiej wówczas Łodzi na utworzenie osady sukienniczej. Osady miały powstać także w innych miasteczkach regionu m.in. Łęczycy i Zgierzu, głównym ośrodkiem miała być jednak Łódź.

Na jego zlecenie w 1823 roku powstała pierwsza mapa miasta, a część przedstawionych tam ulic istnieje do dziś, choć pod zmienioną.

Wiele szczegółów dotyczących pracy i zasług Rajmunda Rembielińskiego zgromadził prof. K.P Woźniak, autor książki "Rajmund Rembieliński. Wizjoner i menedżer Łodzi przemysłowej. Raporty z lat 1824-1830". To pierwsza od wielu lat publikacja, dokumentująca badania, jakie przeprowadził Rajmund Rembieliński na terenie dzisiejszej Łodzi.

Pomnik Rajmunda Rembielińskiego znajduje się przed Centrum Handlowym „Sukcesja” w okolicach ul. Rembielińskiego. Jego częścią jest wielka, wmurowana w chodnik rekonstrukcja wykonanej przez Rembielińskiego mapy terenu.

W samym centrum ulicy Piotrkowskiej (na budynku Urzędu Miasta Łodzi, przy Piotrkowskiej 104 zobaczyć można tablicę pamięci Leopolda Skulskiego. Tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości krótko pełnił funkcję nadburmistrza Łodzi– odpowiednika prezydenta miasta. Jego historia wiąże się jednak nie tylko z początkami Łodzi, ale w szczególności (jako premiera, a później ministra) z historią wojny polsko-bolszewickiej.

Leopold Skulski od młodych lat zaangażowany był w działalność patriotyczną jako członek „Sokoła”, a później współtwórca Zjednoczenia Narodowego. W 1917 w wyborach samorządowych został radnym, następnie II burmistrzem, a później nadburmistrzem Łodzi. Jako pierwszy rozpoczął przygotowywanie miasta na nadejście wolnej Polski m.in. zarządził usunięcie niemieckich napisów z miejskiej pieczęci oraz zainicjował wielkie obchody  uroczystości na cześć Tadeusza Kościuszki.

W 1919 otrzymał mandat do Sejmu Ustawodawczego, a w grudniu tego roku – misję tworzenia nowego rządu. Jego gabinet był centroprawicowy i miał pełnić – wg pomysłu Józefa Piłsudskiego rolę pośrednika pomiędzy prawicą a Naczelnikiem Państwa. Łodzianin pełnił funkcję premiera w trudnym czasie wojny polsko-bolszewickiej, a jednocześnie wobec konieczności zunifikowania państwa, powstałego z trzech zaborów. Wprowadził wspólną walutę, ujednolicił też system podatkowo-skarbowy. Wprowadził bardzo ważne ustawy o 8-godzinnym dniu pracy i ubezpieczeniach społecznych.

Wobec sprzeciwu części posłów dla kontynuacji wojny z Rosją Radziecką gabinet Skulskiego upadł. Łodzianin objął tekę Ministra Spraw Wewnętrznych w rządzie Wincentego Witosa (w lipcu 1919 r.) Był odpowiedzialny za bezpieczeństwo ludności cywilnej w czasie trwającej wojny m.in. ewakuację mieszkańców i niedopuszczanie do zamieszek, często wywoływanych przez radzieckie służby specjalne.

Leopold Skulski od  1917 był nadburmistrzem Łodzi. Odegrał kluczową role w akcji rozbrajania i przejmowania władzy w mieście od Niemców 11 i 12 listopada 1818 roku.

Z zawody farmaceuta, był właścicielem dwóch aptek w Łodzi. Od 1923 współtworzył Polskie Radio.

W 1940 roku zamordowany przez NKWD prawdopodobnie w Kuropatach.    

Kapitan Stefan Pogonowski to bohater Bitwy Warszawskiej. Najbardziej charakterystyczną pamiątką po nim jest nagrobek z rzeźbą husarza, jeden z najciekawszych pomników na Starym Cmentarzu w Łodzi.  

Stefan Pogonowski dowodząc batalionem karabinów maszynowych dokonał 15 sierpnia w nocy śmiałego ataku w Wólce Radzymińskiej  na tyły będącej w marszu 27 dywizji sowieckiej. Pułki nieprzyjacielskie zaczęły się cofać powodując chaos. 

Dowódca porucznika Pogonowskiego gen. Lucjan Żeligowski tak scharakteryzował czyn swojego podwładnego: „natarciu porucznika Pogonowskiego przypisuje doniosłe znaczenie. Rosjanie widzieli przed sobą cel prawie osiągnięty. Z ich pozycji było widać ognie i światła Warszawy. My broniliśmy naszej stolicy już z rozpaczą tej to chwili słaby batalion, nie czekając godziny ogólnego natarcia , o 1 w nocy atakuje punkt, który- jak się później okazało- stanowi najczulsze miejsce armii rosyjskiej, centrum głównej arterii nieprzyjacielskiego ruchu naprzód. Straciliśmy wielu oficerów, którzy zginęli bohaterską śmiercią, jednak śmieć Pogonowskiego jest momentem historycznym”.

Porucznik Pogonowski mieszkał i uczył się w Łodzi. Na kilka dni przed śmiercią odwiedził swoich rodziców.

Porucznika Pogonowskiego pośmiertnie mianowano do stopnia kapitana. Pochowany jest na Starym Cmentarzu w Łodzi. Na jego grobie znajduje się charakterystyczna postać husarza.

Halina Szwarc de domo Kłąb (ur. 5 maja 1923 w Łodzi, zm. 28 maja 2002 w Warszawie) – wybitna agentka AK-owskiego wywiadu w okresie II wojny światowej (pseudonim Ryszard, następnie Jacek II); po wojnie profesor doktor medycyny, gerontolog, w latach 1970–1971 prorektor Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie. Twórczyni idei Uniwersytety Trzeciego Wieku.

Po wybuchu II wojny światowej, mając 16 lat, zgłosiła się na ochotnika do pracy w konspiracji Związku Walki Zbrojnej Okręgu Łódzkiego. Z polecenia dowództwa szybko i bardzo dobrze nauczyła się języka niemieckiego. Następnie, na polecenie tegoż dowództwa, podjęła starania o volkslistę powołując się na niemieckie korzenie babki (z d. Vogel). Aby odciąć się od środowiska łódzkiego wyjechała we wrześniu do Kalisza, gdzie podjęła naukę w niemieckim gimnazjum. Tu z rekomendacji dyrektora gimnazjum, do którego uczęszczała otrzymała volkslistę najwyższej grupy, zmieniając jednocześnie nazwisko na „Klomb”. Już wtedy realizowała zadania wywiadowcze w zakresie obserwacji ruchu jednostek niemieckich. W lutym 1942 r. zdała maturę z wyróżnieniem.

Po aresztowaniu w 1942 r. jej bezpośredniego przełożonego ps. „Jacek Pierwszy” otrzymała polecenie wyjazdu do Rzeszy. W listopadzie 1943 r. wyjechała do Wiednia pod pseudonimem „Jacek II” i tu by nie wzbudzać podejrzeń zapisała się na studia medyczne. Jej zadaniem było pisanie raportów o nastrojach w mieście i kolportaż materiałów „akcji N”.

Działania wywiadowcze prowadziła m.in. w Wiedniu, Hamburgu, Berlinie i Monachium. Do jej największych sukcesów wywiadowczych należało ustalenie położenia obiektów wojskowych w Hamburgu, co umożliwiło aliantom ich zniszczenie, otrzymała za to angielskie odznaczenie (brązowy Krzyż Zasługi z mieczami). Następnie podjęła pracę w berlińskim Centralnym Archiwum Medycznym Rzeszy, skąd pozyskiwała przekazywane aliantom informacje, na podstawie, których można było wnioskować o rozmieszczeniu wielkich oddziałów niemieckich na froncie wschodnim a także o ich ewidencji i liczebności. Prowadziła również akcje dezinformacyjne wymierzone w niemiecką administrację oraz kolportaż prasy podziemnej na terenie Bawarii i Austrii w ramach Akcji N.

W 1944 roku została zatrzymana i przesłuchana po tym, jak posłużyła się fałszywą kartką żywnościową, ale nie zdekonspirowała się. W tym samym roku (23 maja), po powrocie do rodzinnej Łodzi, została aresztowana przez Gestapo pod zarzutem działalności konspiracyjnej, torturowana i skazana na śmierć przez rozstrzelanie. Wyroku nie wykonano z powodu końca okupacji niemieckiej w Łodzi (19 stycznia 1945 roku). W tym czasie była przetrzymywana w więzieniu kobiecym przy obecnej ul. Gdańskiej 13. Uciekła 18 stycznia 1945 r. w okolicy Pabianic podczas pieszej ewakuacji więźniarek tego więzienia (rozpoczętej ok. godz. 20.00, 17 stycznia).

 W październiku, miesiącu zarówno narodzin, jak i śmierci, Jana Kowalewskiego warto wspomnieć postać zasłużoną dla Polski poprzez wiedzę i wyjątkowe umiejętności. Pułkownik Wojska Polskiego złamał sowieckie szyfry podczas wojny polsko - bolszewickiej 1920 roku.

Jan Kowalewski był organizatorem Wydziału Szyfrów Obcych i polskiego radiowywiadu. Złamał ponad 100 rosyjskich kluczy szyfrowych, które umożliwiły odczytanie 3000 depesz.

Co ciekawe, nigdy nie szkolił się w zakresie dekryptrażu. W odczytywaniu wrogich meldunków pomogła mu perfekcyjna znajomość języka rosyjskiego, w którym potrafił nawet myśleć i wyjątkowe zdolności matematyczne. Odczytywał korespondencję bolszewicką ze wszystkich frontów wojny domowej na Ukrainie, południowej Rosji i Kaukazu. Polskie dowództwo mogło śledzić wydarzenia od Syberii po Piotrogród, Murmańsk i Morze Czarne. Osobiście dostarczał Naczelnikowi państwa Józefowi Piłsudskiemu najbardziej wszechstronne, aktualne i bardzo wiarygodne informacje o przeciwniku.

Jan Kowalewski urodził się w Łodzi w 1892 roku, mieszkał na Piotrkowskiej pod numerem 132 ( teraz znajduje się tam tablica pamiątkowa) i ukończył Szkołę Handlową Zgromadzenia Kupców w Łodzi (obecnie Narutowicza 68).

W niezwykłym życiorysie Józefa Piłsudskiego jest krótki pobyt w Łodzi. Upamiętnia go tablica na kamienicy przy ul. Wschodniej 19, gdzie mieszkał i pod pseudonimem zajmował się działalnością konspiracyjną. W 2017 r. łodzianie mogli przypomnieć sobie tej fakt uczestnicząc z Zjeździe Miast Piłsudskiego, spotkaniu miast, które podobnie jak Łódź nadały marszałkowi honorowe obywatelstwo. 

 W Łodzi Józef Piłsudski spędził tylko 3 miesiące na przełomie 1899/1900. Był wtedy przywódcą PPS i zajmował się drukowaniem „Robotnika” organu prasowego partii. Zamieszkał wraz z żoną w kamienicy przy ul. Wschodniej 19. Podczas pobytu Józef Piłsudski wydał w Łodzi dwa numery „Robotnika”.

Sposób wydawniczej pracy konspiracyjnej Piłsudski opisał w swojej broszurze „Bibuła”: „Zaraz po rannej herbacie ja z Karolem wynosiliśmy się do gabinetu, do roboty. Robota nasza polegała na pisaniu, składaniu i odbijaniu na maszynce. Pierwsze należało do mnie, drugie do Rożnowskiego, trzecie było naszą wspólną funkcją. Urządzaliśmy się w ten sposób, że od chwili, gdy robota nad numerem "Robotnika" została rozpoczęta, nie przerywaliśmy jej, dopóki nie. została skończoną. Dwunastostronicowy numer kosztował nas zwykle 15-16 dni pracy, pracy dosyć uciążliwej, trwającej przeciętnie 9-11 godzin dziennie. Podczas składnia trzeciego numeru został aresztowany. Na krotko osadzono do w więzieniu przy ul. Długiej 13 (obecnie Muzeum Tradycji Niepodległościowych”  przy Gdańskiej).

Po odzyskaniu niepodległości łodzianie nadali mu honorowe obywatelstwo 6 sierpnia 1919 roku. W 1938 otworzono przy Wschodniej muzeum pamięci marszałka Polski.

Ojciec Stefan Miecznikowski jest Honorowym Obywatelem Miasta Łodzi. Wiele lat ze swojego zakonnego życia poświęcił mieszkańcom tego miasta przede wszystkim wspierając rodziny osób represjonowanych w czasie stanu wojennego.

W trudnym okresie stanu wojennego jego msze za ojczyznę gromadziły w kościele oo. Jezuitów przy ul. Sienkiewicza  tłumy ludzi. Osoby działające w opozycji antykomunistycznej zawsze mogły znaleźć u niego wsparcie duchowe i pomoc materialną.

Jako kapłan miał dostęp do ośrodków internowania i tam też podtrzymywał  na duchu uwięzionych oraz  przekazywał im wiadomości od rodzin. Zawsze czuł się harcerzem i przy pasie swojego habitu nosił harcerski krzyż. W Łodzi pracował w latach 60 – tych jako duszpasterz akademicki. Po wprowadzeniu stanu wojennego sporządzał listy aresztowanych i internowanych, podjął szereg inicjatyw na rzecz opozycji. Powołał do życia Ośrodek Pomocy Uwięzionym i Internowanym, organizował specjalne spotkania dyskusyjne (tzw. spotkania środowe).

W rocznicę śmierci ojca Stefana Miecznikowskiego, 27 grudnia władze Miasta składają kwiaty na jego grobie na cmentarzu na Dołach, a w 2014 otwarta została wystawa jego pamięci w Muzeum Miasta Łodzi. Oglądać można było pozostałe po nim autentyczne pamiątki m.in. maszynę do pisania.