Wojna polsko-bolszewicka
Tę wojnę nazywa się czasami „wojną światów”, a Bitwę Warszawską „18 decydującą bitwą w dziejach świata”.
Celem bolszewików było przeniesienie na bagnetach Armii Czerwonej rewolucji socjalistycznej do Europy Zachodniej. Polacy zaś zamierzali odbudować swoje państwo w granicach sprzed pierwszego rozbioru i pomóc innym narodowościom w budowie własnych organizmów państwowych, tak, aby wspólnie móc przeciwstawiać się imperium rosyjskiemu. Starcie nosiło charakter wojny cywilizacji opartych na sprzecznych wobec siebie zasadach.
Niemcy przegrały I wojnę światową na Zachodzie, ale na Wschodzie ich wojska zajmowały front od rzeki Dźwiny na Łotwie aż po Ukrainę. Zgodnie z podpisanym rozejmem z Ententą, musieli stamtąd wycofać swoje wojska. W ślad za ustępującymi Niemcami posuwała się Armia Czerwona, z drugiej zaś strony podążała armia polska. Konflikt był nieunikniony.
Teatr wojny
Kresy, które stały się areną zmagań Polaków i bolszewików są niezwykle trudnym terenem do prowadzenia działań wojennych. Środek terenu stanowią rozległe bagna poleskie, rozdzielające jakby naturalnie atakującą armię. Najgroźniejszy dla Polski atak mógł przyjść z północnego wschodu, z rejonu Smoleńska. Wojska tam skoncentrowane pierwszą poważną przeszkodę terenową znajdowały na Bugu, a dalej była już tylko Wisła i Warszawa. To właśnie tam uformował się rosyjski Front Zachodni w 1920 roku, dowodzony przez Michaiła Tuchaczewskiego.
Atak od południa mógł wyjść z rejonu Kijowa, by po zdobyciu Lwowa osiągnąć Kraków. Na tym terenie rzeki były jednymi punktami obronnymi. Latem 1920 roku działały tam wojska Frontu Południowo-Zachodniego dowodzone przez Aleksandra Jegorowa i Józefa Stalina (komisarz polityczny).
Linie kolejowe dawały możliwość zaopatrzenia. Nawet małe węzły kolejowe stawały się miejscem zaciekłych walk
Kalendarium wojny
Rok 1919
14 lutego - Kapitan Mienicki poprowadził do natarcia swój oddział na Berezę Kartuską, która zajęta była przez siły bolszewickie. W jego wyniku do niewoli dostało się 80 krasnoarmiejców. Zwycięski bój pod Bereza Kartuską uchodzi za pierwsze starcie w wojnie polsko-bolszewickiej.
16-19 kwietnia - Zajęcie Wilna przez Polaków. Kawaleria pułkownika Władysława Beliny-Prażmowskiego wpadła na ulice Wilna, siejąc panikę wśród oddziałów Armii Czerwonej zajmującej miasto. Przy wsparciu ludności cywilnej kawalerzyści zdobyli dworzec kolejowy i wysłali pociąg po piechotę. Pod koniec dnia sowieci opuścili miasto.
Po wkroczeniu do miasta Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców Byłego Księstwa Litewskiego:
„Kraj Wasz od stu kilkudziesięciu lat nie znał swobody, uciskany przez wrogą przemoc rosyjską, niemiecką, bolszewicką. Ten stan ciągłej niewoli, dobrze mi znany osobiście, […] raz nareszcie musi być zniesiony”.
8 sierpnia. - Zdobycie Mińska. Z początkiem lipca wojsko polskie podjęło ofensywę na Mińsk, chcąc zniszczyć sowiecką Dywizję Zachodnią i przejąć kontrolę nad linią kolejową Płock–Mołodeczno–Mińsk–Łuniniec. Bitwa trwała przez pierwszy tydzień sierpnia i zakończyła się klęską sowietów. Władysław Anders, dowódca 15 pułku ułanów, śmiałym manewrem obszedł linie wroga i odciął zaopatrzenie. Bolszewicy wycofali się za Dźwinę na północy i za Berezynę na wschodzie. Na tych pozycjach mieli pozostać przez 9 miesięcy. Polacy zdobyli Krzemieniec i Równe, przejmując w ten sposób całkowitą kontrolę nad linią kolejową północ - południe.
Pod koniec sierpnia w rękach polskich znalazły się najważniejsze miasta i terytoria dla polskich kresów: Wilno, Mińsk i Lwów. Na Ukrainie w walkach z armią Zachodnio Ukraińskiej Republiki Ludowej osiągnięto rzekę Zbrucz.
Rok 1920
3 – 21 stycznia - Polsko-łotewska ofensywa pod Dyneburgiem. Zgodnie z porozumieniem zawartym z rządem łotewskim, 3 stycznia zostały podjęte działania, mające na celu odbicie z rąk sowieckich tego łotewskiego miasta, kontrolującego szlaki komunikacyjne pomiędzy Rosją, a zatoką Ryską i stanowiącego ważny węzeł komunikacyjny.
Wojskami dowodził gen. Edward Rydz-Śmigły. Dywizja Legionowa szturmowała cytadelę, a 1 Dywizja Piechoty przeszła po lodzie Dźwinę i odcięła odwrót bolszewikom. Miasto zostało zdobyte przez Polaków i Łotyszy.
6 - 12 marca - Zajęcie przez Wojsko Polskie rejonu Mozyrza i Kalenkiewicz. W porcie rzecznym w Mozyrzu stacjonowała sowiecka Flotylla Dnieprzańska, a Kalenkiewicze stanowiły niezwykle ważny węzeł kolejowy, umożliwiający przerzucanie wojsk pomiędzy Białorusią, a Ukrainą. Dzięki brawurowo przeprowadzonemu natarciu, według danych przygotowanych przez radiowywiad, zdobyto kilkanaście okrętów rzecznych uwięzionych w lodach Dniepru i węzeł kolejowy. Linia frontu została przesunięta o 100 km na wschód.
25 kwietnia – 7 maja - Polsko – ukraińska ofensywa na Kijów.
Rosja dzięki posiadaniu Ukrainy mogła odbudować swoją pozycję ekonomiczną i polityczną hegemonię imperium carskiego. Bez niej traciła również możliwość oddziaływania na politykę europejską.
„Należy uderzyć ich tu, gdzie ich najbardziej będzie bolało – na Ukrainę” – J. Piłsudski
Zawarto porozumienie polityczne z atamanem Symeonem Petlurą, w którym Polska uznała prawo Ukrainy do niepodległości i ustalono granicę pomiędzy państwami na rzece Zbrucz. Według gen. Kutrzeby, Wojsko Polskie miało na froncie ukraińskim przewagę trzech dywizji i bez trudności pokonało oraz zmusiło do pośpiesznego odwrotu armie sowieckie, trawione buntami ukraińskich brygad. Wojska polskie wkroczyły do Kijowa 7 maja 1920 roku. Dywizja Legionowa przeszła przez Dniepr i zajęła przyczółek na lewym brzegu rzeki.
27 maja - Bolszewicy rozpoczęli kontratak, a Armia Konna 5 czerwca przełamała pozycje polskie pod Samhorodkiem. Wojska Budionnego wywołały chaos w polskich liniach i spowodowały jednak kontrolowany odwrót. Krasnoarmiejcy podczas marszu na zachód dopuszczali się licznych zbrodni, m.in. spalili szpital polowy w Berdyczowie (700 ofiar). Nacierający bolszewicy zostali na dłużej zatrzymani dopiero na przedpolach Lwowa.
4 lipca - Od marca 1920 roku wzrastała liczba wojsk sowieckich skoncentrowanych w Bramie Smoleńskiej(strategiczny przesmyk między Dźwiną a Dnieprem). Dowódcą Frontu Zachodniego został Michaił Tuchaczewski, bardzo zdolny młody oficer protegowany Lwa Trockiego, Ludowego Komisarza Obrony. Przełamująca ofensywa sowiecka ruszyła 4 lipca. Dowódca Frontu Zachodniego zastosował taktykę tzw. mas taranowych. Do ataku ruszyło prawie 300 tys. żołnierzy wspieranych przez Korpus Kawalerii Gaj Chana, który wykonywał uderzenia na skrzydła wojsk polskich, zmuszając je do szybkiego odwrotu.
Nie powiódł się plan oparcia obrony o twierdzę w Brześciu nad Bugiem. Wojska rosyjskie na początku sierpnia znalazły się na przedpolach Warszawy. Wtedy doszło do wielkiej bitwy strategicznej, nazwanej Bitwą Warszawską, która rozegrana została na terytorium większym niż Belgia i Holandia.
Bitwa na przedpolach Warszawy rozpoczęła się zdobyciem przez Rosjan Radzymina. Jej apogeum stanowiły próby odbicia Radzymina i walki o Ossów 14-15 sierpnia. Zadaniem bardzo dobrze przygotowanych do obrony sił polskich było związanie sił rosyjskich przez kilka dni, co umożliwiało wyprowadzenie kontrofensywy. W przededniu szturmu na Warszawę został odczytany przez por. Jana Kowalewskiego i prof. Stefana Mazurkiewicza szyfr „Rewolucja”, co umożliwiło poznanie planu natarcia na Warszawę.
Bitwa nad Wkrą i dolną Wisł. Celem Rosjan było obejście Warszawy od północy i przerwanie linii komunikacyjnych. Polskim dywizjom, dowodzonym przez Władysława Sikorskiego udało się powstrzymać Rosjan na linii Wisły.
16 - 28 sierpnia - Polska kontrofensywa znad Wieprza. Dwie armie polskie dowodzone osobiście przez Józefa Piłsudskiego wykonały skuteczne uderzenie na południową, bardzo słabo bronioną flankę Tuchczewskiego. Front Zachodni został zagrożony przecięciem linii komunikacyjnych i rozpoczął chaotyczny odwrót od Warszawy.
28 sierpnia – 5 września - Bitwa Zamojska. Armia Konna próbowała przyjść z odsieczą Frontowi Zachodniemu i przełamać front polski na kierunku lubelskim. Oddziały Armii Konnej zostały pobite i odrzucone za Bug w bitwie pod Komarowem, największej bitwie kawaleryjskiej XX wieku.
Bitwa nad Niemnem
Po Bitwie Warszawskiej nieprzyjaciel nadal dysponował poważnymi silami i był nadal gotowy do walki. Co więcej, jego siły wzrastały, ponieważ armie odrzucone od Warszawy uzyskiwały uzupełnienie z głębi Rosji.
Polska armia dowodzona przez gen. Edwarda Rydza-Śmigłego zebrała się w lasach suwalskich, a następnie ruszyła na Grodno zajęte przez bolszewików. Po frontalnych atakach, prowadzonych przez piechotę i wiążących siły nieprzyjaciela, polska kawaleria obeszła linie wroga, zajęła Pińsk i odcięła linie zaopatrzenia armii sowieckiej. Po raz drugi Rosjanie musieli się wycofać, tracąc wiele ze swoich zdolności bojowych.
Zwycięskie kampanie na Zamojszczyźnie i nad Niemnem oznaczały ofensywę polską na wszystkich kierunkach. Został zajęty Kowel, Łuck, Równe, a 18 października Mińsk. Na kresach spadły pierwsze śniegi, co oznaczało faktyczny kres operacji militarnych. Polacy odrzucili Armię Czerwona daleko od Warszawy i pogrzebali ideę Trockiego rozszerzenia światowej rewolucji. Zajęli wszystkie terytoria, jakie zamieszkiwała ludność polska. Podpisano rozejm z bolszewikami (18 października 1920), który zakończył walki na najbliższe 19 lat…
