Sztuka przesyłania tajnych informacji towarzyszy ludzkości od początku powstania.
W najdawniejszych czasach wiadomości napisane na drewnianych tabliczkach ukrywano pod dodatkową warstwą wosku lub nanoszono (tatuowano!) bezpośrednio na skórze posłańca, pod włosami.
Stosowano też legendarny „sympatyczny” atrament, który uwidaczniał się na papierze po zastosowaniu specjalnej receptury.
Pochodzi od łacińskiego słowa cifra, co oznacza liczbę, ale też ciąg znaków.
Kodowanie to zapisywanie pisma umownym alfabetem znanym tylko nadawcy i odbiorcy.
Szyfrowanie to używanie znaków specjalnych według ustalonego systemu (klucza) zwanego też deszyfrantem.
Historia zna wiele ciekawych przypadków komunikowania się za pomocą szyfrów. Za „ojczyznę szyfrów” w czasach nowożytnych prof. Grzegorz Nowik uważa Wenecję, gdzie w początkach XVI w. istniało nawet stanowisko sekretarza ds. szyfrów. Funkcję tę pełnił Giovani Soro, z którego szyfrów korzystała nawet dyplomacja watykańska, a później cała Europa.
We Francji pierwsze biuro szyfrów, zwane „Czarnym gabinetem” stworzył Henryk IV Burbon. Jeden z jego założycieli Antoine Rossignol rozszyfrował wiele tajnych informacji dla Henryka II Burbon oraz kardynała Richelieu. Jego odkrycia przyczyniły się do pokonania hugonotów, m.in. upadku twierdzy La Rochelle.
W szesnastowiecznej Anglii szyfry łamał Thomas Phelippes – nadworny kryptolog królowej Elżbiety. To dzięki rozszyfrowanym informacjom królowa dowiedziała się o spisku na rzecz uwolnienia Marii Stuart i osadzenia jej na tronie, co przyczyniło się do decyzji o zgładzeniu Marii.
W XVIII wieku wyróżniał się austriacki gabinet szyfrów, prowadzony przez Ignaza de Kocha, jednego z najwybitniejszych kryptologów. W czasie wojen napoleońskich udało mu się rozszyfrować wiele tajnych listów największych dowódców w Europie – w tym samego Napoleona Bonaparte.
Wśród polskich władców, którzy do kryptografii przywiązywali szczególną rolę był Jan III Sobieski. W tym okresie sławę zyskał opar Michal Antoni Hacki, kryptolog, który na potrzeby króla odszyfrowywał zarówno korespondencję dyplomatyczną obcych mocarstw, jak i pisma polskiej, antykrólewskiej opozycji.
Więcej o korzeniach nowoczesnej kryptologii w książce Grzegorza Nowika „Zanim złamano Enigmę. Polski radiowywiad w okresie wojny polsko-bolszewickiej 1918-1920”.
Co ma wspólnego Edgar Allan Poe, protoplasta powieści grozy z osiągnięciami Jana Kowalewskiego? Jak wielokrotnie wspominał prof. Grzegorz Nowik polski kryptolog z pasją czytywał w młodości powieści przygodowe. W „Złotym żuku” E.A. Poe jeden z bohaterów poszukuje skarbu, kierując się zakodowanymi informacjami.
Nie wyobrażamy sobie dziecięcej biblioteczki bez wielkich dzieł Kornela Makuszyńskiego, Adama Bahdaja, Marii Kruger czy Aleksandra Minkowskiego. Prawie każdy z tych słynnych autorów ma wśród swoich przygodowych powieści dla dzieci co najmniej jedną z motywem szyfrowania. Polecamy znane i mniej tytuły dla dzieci i młodzieży, w której bohater rozwiązuje zagadki logiczne lub mierzy się ze sztuką kodowania.
Jedna z najsłynniejszych powieści Kornela Makuszyńskiego, rozsławiona adaptacją filmową z lat. 60. 17-letni Adam poszukuje skarbu z czasów napoleońskich, kierując się szyfrem z pozostawionego listu. Tajemniczy skrót „Dan Al Inf” rozszyfrowany jako Dante Alighieri „Infinito” („Dante Alighieri. Piekło”) podpowiada, gdzie szukać dalszych wskazówek, ale to dopiero początek pasjonującej wakacyjnej przygody z wielką historią w tle.
14-Stefan rozpracowuje gang chuliganów, terroryzujący okolicę. Odkrywa tajną skrytkę gangu, skąd przejmuje listy pisane tajemniczym cyfrowo-literowym alfabetem. Cyfra „24”, reprezentująca literę „A” w słowie „na” („n24”) pozwala mu złamać klucz kodu. Z czasem zacznie podrabiać korespondencję, uniemożliwiając szajce niektóre akcje. Lektura obowiązkowa dla wielbicieli powieści szkolno-przygodowej i smaczek dla łodzian – akcja dzieje się w naszym mieście, na ulicy Bednarskiej i w okolicy.
Jedna z najlepszych części cyklu. Pan Tomasz i harcerze poszukują tym razem skarbu templariuszy. Pozostawiona wskazówka „Tam skarb twój, gdzie serce twoje” początkowo prowadzi do Malborka, czyli „serca” krzyżackiego państwa. Podpowiedzią okazuje się dopiero łacińskie tłumaczenie hasła (cor tuum – serce twoje), które skieruje bohaterów w zupełnie inne miejsce. Lektura obowiązkowa na wakacje, zwłaszcza jeśli planujemy podróż szlakiem zamków i średniowiecznej historii.
Mniej znana powieść Małgorzaty Musierowicz z wątkiem kryminalnym! Powstała na kilka lat przed pierwszym tomem „Jeżycjady”, ale łączy się z cyklem późniejszymi losami bohaterów. Munio, Tunio i Rzodkiewka nie znają jeszcze rodziny Borejków. Spędzają lato w niewielkiej miejscowości, gdzie wpadają na trop nielegalnego wywozu dzieł sztuki. I tu pojawia się wątek zakodowanych wiadomości np. w liście, który pisze Tunio znajduje się zakodowana informacja, że dzieci zostały uwięzione.
Nie można wyobrazić sobie wakacyjnej powieści sensacyjnej bez wątku tajnej wiadomości. Paragon, Mandżaro i Perełka, przebywający na wakacjach u cioci prowadzą śledztwo, w którym również pojawia się wątek niejasnej – ale podejrzanie wyglądającej wiadomości. Zarówno książka jak i serial, nakręcony na jej podstawie to kawałek niezłej przygody w najlepszym stylu Adama Bahdaja.
To pytanie zadane głównemu bohaterowie spektaklu „Człowiek, który zatrzymał Rosję” w dalszym ciągu domaga się nowych odpowiedzi. Chociaż senat dedykował Janowi Kowalewskiemu rok 2020 jego biografia pozostaje nie do końca zbadana.
Dzięki pomocy ekspertów m.in. prof. Grzegorza Nowika, pracowników Archiwum Państwowego
w Łodzi i krewnym J. Kowalewskiego udało nam się wypełnić kilka „białych plam” w tym ciekawym życiorysie.
Jan Kowalewski spędził w Łodzi dzieciństwo, ale co ciekawe – nie do końca wiadomo czy tutaj się urodził. Pracownicy Archiwum Państwowego w Łodzi nie są w stanie, bowiem znaleźć jego świadectwa urodzenia. Ojciec był farmaceutą, ale pracował nie w komercyjnej aptece, ale wewnętrznej aptece szpitala im. Jonschera. Dlatego dość długo nie można było zidentyfikować go jako czynnego farmaceuty.
Jan Kowalewski mieszkał w kamienicy przy Piotrkowskiej 132, gdzie dziś wisi tablica pamiątkowa. Pracownicy archiwum natknęli się jednak na jeszcze jeden adres – Piotrkowska 141, gdzie prawdopodobnie mieszkał we wczesnym dzieciństwie. Ten adres został podany przy zapisywaniu go do pierwszej szkoły.
Wiadomo, że Jan Kowalewski ukończył Szkołę Handlową Kupiectwa Łódzkiego przy ul. Narutowicza 68. Dziś mieści się tu rektorat Uniwersytetu Łódzkiego, elegancki, modernistyczno-secesyjny budynek o bardzo bogato zdobionej klatce schodowej. Nie są to jednak schody, którymi wbiegać mógł Janek – gimnazjalista.
Kowalewski skończył szkołę w 1910 r. podczas gdy obecny budynek powstał w roku 1911. Istniejąca od końca XIX dawna szkoła była po prostu była mała, w obliczu rosnących potrzeb miasta na wykwalifikowaną kadrę handlową. Już w roku 1904 podjęto próby wyłonienia projektu drogą konkursu, ostatecznie nie zrealizowano jednak zwycięskiej pracy. Gmach wzniesiono w latach 1909-1911, a wśród autorów projektu był słynny w Łodzi Gustaw Landau-Gutenteger.
Jan Kowalewski powołany został do biura szyfrów z uwagi na doskonałą znajomość rosyjskiego i zdolności analityczne. Wszystko wskazuje na to, że o talencie nie muszą świadczyć stopnie szkolne!
Kowalewski miał na świadectwie maturalnym zaledwie trójkę (dostatecznie) z języka rosyjskiego. Nie „celował” również w przedmiotach ścisłych – z matematyki, trygonometrii i geometrii miał czwórki, z algebry – trójkę.
Jan Kowalewski nie był kryptologiem z wykształcenia, po ukończeniu gimnazjum handlowego studiował inżynierię chemiczną w Belgii.
Szyfrowanie musiało być jego pasją, związaną także z przywiązaniem do książek przygodowych. W jednej z nich „Złotym żuku” Edgara Allana Poe odkrył właśnie ciekawą metodę dekodowania, z użyciem …grzebienia z regularnie wyłamanymi zębami.
Profesor Grzegorz Nowik potwierdza z całą stanowczością, że Kowalewski używał grzebienia właśnie do złamania swojego pierwszego kodu.
Wyłamane zęby grzebienia na szerokości 2 liter pozwoliły mu zidentyfikować w szeregu znaków słowo z powtarzającą się trzykrotnie literą „i” (и ). Kowalewski rozpoznał je jako często występujące w rosyjskich meldunkach słowo „dywizja” (ди–ви–зия), co naprowadziło go na ślad kolejnych liter. (d,w,z i я)
Kowalewski z początku nie był rozpoznawany jako „as” kryptologii. Pierwszą depeszę rozszyfrował pełniąc dyżur za kolegę, który wziął urlop z powodu ślubu siostry.
Praca miała polegać na czytaniu przejmowanej korespondencji radiowej w różnych językach. W ten sposób w ręce Kowalewskiego trafiły pierwsze telegramy - jeden pisany zwykłym pismem, drugi zaszyfrowany. Zdolny matematyk postanowił zatem na własną rękę „powalczyć” z szyfrem.
„Małżeństwo uroczej panny Sroczanki zapoczątkowało serię wypadków, których następstwa wpłynęły na bieg życia Jana” – pisze żartobliwie profesor Nowik.
Biuro szyfrów założone przez Jana Kowalewskiego złamało 100 sowieckich kluczy szyfrowych
i odczytało 3000 depesz. Często pada pytanie, jak te osiągnięcia polskiego wywiadu z roku 1920 wpłynęły na sukces późniejszych „łamaczy Enigmy”?
Profesor Nowik podkreśla, że związek był. Zespół, który pracował nad Enigmą wywodził się z pracowników Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. To Biuro Szyfrów własnie zorganizowało tam kurs kryptoanalityczny.
„Zajęcia prowadzili na nim mjr Franciszek Pokorny, Maksymilian Ciężki i inż. Antoni Palluth, wszyscy oni mieli doświadczenia w łamaniu szyfrów rosyjskich i niemieckich. Stosowali metody „ataku” lingwistycznego i matematycznego (metoda Jana Kowalewskiego, przyp. UMŁ) na niemieckie szyfry, co wkrótce doprowadziło do sukcesu” – pisze prof. Nowik.
Enigmę złamało trzech absolwentów tego kursu: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski, późniejsi pracownicy Biura Szyfrów.
Jan Kowalewski jest bardzo ceniony w Japonii i – jak podaje rodzina – ma w Tokio nawet izbę pamięci.
Do Japonii został skierowany w 1923, gdzie stworzył podstawy radiowywiadu japońskiego ukierunkowanego na Rosję. Polska (radiostacje w Wilnie, Lwowie, ) oraz Japonia (radiostacje wybudowane w Mandżurii) monitorowały do 1939 r. rosyjskie sieci radiowe na całym obszarze Związku Sowieckiego.
Można powiedzieć, że „uczył” japońskich przedstawicieli wywiadu.
W latach 1928-1933 Kowalewski był attaché wojskowym przy Poselstwie RP w Moskwie. Fenomenalna pamięć wzrokowa umożliwiała mu m.in. wobec zakazu fotografowania, sporządzanie szczegółowych rysunków sprzętu wojskowego prezentowanego na defiladach Armii Czerwonej. Uznany przez ZSRR za persona non grata musiał opuścić placówkę.
W spektaklu „Człowiek, który zatrzymał Rosję” Jan Kowalewski przedstawiony jest jako czarujący, uwodzicielski mężczyzna, nie stroniący od towarzystwa dam. W rzeczywistości Jan Kowalewski musiał być osobą lubianą i popularną. Był trzykrotnie żonaty.
Pierwszą żonę Kazimierę Badiorównę poznał w Kijowie, małżeństwo nie trwało jednak długo. Kazimiera zmarła na szkarlatynę w Warszawie w 1920 r. Drugą żoną o której zachowało się najwięcej wspomnień była Maria ze Strzeszewskich, pierwsza żona prof. Mazurkiewicza z którym rozwiodła się dla Jana Kowalewskiego.
Maria figuruje na większości zdjęć rodzinnych przeważnie z mężem i ich jedyną córką Teresą. Nie ma jasności co do miejsca jej śmierci i pochówku, od jednego z członków rodziny mamy jednak informację że grób Marii znajduje się w Portugalii i opiekują się nim panie z koła historycznego, związanego z polską ambasadą.
Trzecia żona to jak podaje prof. Nowik, Judith Hare, Węgierka włoskiego pochodzenia, angielska hrabianka. Jan Kowalewski poznał ją prawdopodobnie w Londynie, gdzie spędził ostatnie lata życia.
Jedyna córka Jana Kowalewskiego, Teresa wyszła za pół-Belga pół-Portugalczyka Huga Ferreirę. Małżeństwo związane było z Belgią a wcześniej z Kongo Belgijskim. W Kongo urodzili się obaj synowie Teresy i Huga, a Teresa tu właśnie rozwinęła swój talent plastyczny.
W rodzinnych wspomnieniach zachowały się ręcznie malowane przez nią kartki świąteczne (w Kongo nie mogła kupić gotowych) i wystawy prac które później organizowała w Belgii.
Obaj synowie Teresy mają na imię Hugo. Starszy mieszka w Belgii, młodszy w Szwajcarii.
