Dlaczego Jan Kowalewski
Kim był bohater wojny polsko – bolszewickiej?
Wojnę 1920 roku z bolszewikami czasami określa się mianem „wojny światów”. Ten cywilizowany, europejski reprezentowała Polska, której przyszło zmierzyć się z budzącą grozę Armią Czerwoną, reprezentującą świat bez prawa i zasad napędzany zbrodniczymi ideami. Było to przysłowiowe starcie Dawida z Goliatem, a o polskim zwycięstwie zdecydowała ofiarność dobrze dowodzonego żołnierza polskiego, ale także… znajomość zamiarów wroga. Depesze bolszewickich dowódców bez trudu, od połowy 1919 roku, deszyfrował łodzianin, porucznik Jan Kowalewski.
Urodzony w Łodzi, były rezerwista armii rosyjskiej, miał niebywały talent językowy i nieprzeciętną inteligencję, a do wywiadu trafił przez przypadek. W ręce pełniącego dyżur przy telegrafie porucznika trafiły dwie depesze. Jedna adresowana była do dowództwa XII armii w Kijowie, a druga całkowicie zaszyfrowana z wyjątkiem pierwszego słowa „Delegat”. Szukając odpowiednich sekwencji liter wśród cyfr szyfrogramu udało mu się we wrześniu 1919 złamać szyfr i przeczytać depeszę.
Zawdzięczał to znakomitej znajomości języka rosyjskiego, wiedzy o procedurach i schematach rosyjskich dokumentów operacyjnych oraz niebywałemu talentowi lingwistycznemu i matematycznemu oraz wyobraźni wyniesionej z handlowego gimnazjum w Łodzi.
Jan Kowalewski złamał też szyfry Armii Ochotniczej i „białej" Floty Czarnomorskiej, a także szyfry Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, co pozwalało śledzić wydarzenia na terenach Rosji od Syberii po Piotrogród i od Murmańska po Morze Czarne. Już w styczniu 1920 r. rozpoczął łamanie szyfrów niemieckich. Odczytywał depesze dyplomatyczne krajów sąsiedzkich, co dawało marszałkowi Piłsudskiemu wyjątkowe możliwości działania. W uznaniu swoich talentów, także organizacyjnych, został mianowany naczelnikiem Biura Szyfrów Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego.
Do lutego 1920 roku złamał ok. 100 następujących po sobie rosyjskich kluczy szyfrowych, co umożliwiło odczytanie trzech tysięcy szyfrogramów.
Z okazji stulecia jednej z najważniejszych wojen w dziejach świata Senat Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek senatora Ryszarda Bonisławskiego ogłosił rok 2020 Rokiem Jana Kowalewskiego.
Kandydaturę poparł jeden z najwybitniejszych polskich znawców problematyki i badacz biografii Jana Kowalewskiego prof. dr hab. Grzegorz Nowik. Zdaniem profesora osiągnięcia Jana Kowalewskiego miały kluczowy wpływ na przebieg wydarzeń latem 1920.
„Dostarczał Naczelnikowi Państwa, a zarazem Wodzowi Naczelnemu, marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu, niezwykle aktualnej, wiarygodnej oraz dotyczącej bardzo szerokiego spektrum wiedzy o zamierzeniach, sile, ugrupowaniu, działaniach, atutach oraz słabościach nieprzyjaciela (…). Wiedza ta wykorzystana przez najwyższe władze Rzeczypospolitej, w tym przede wszystkim Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego, miała istotny wpływ na zwycięstwo polskie w wojnie z bolszewicką Rosją”.
prof. dr hab. Grzegorz Nowik
