200 lat Łodzi przemysłowej

Początek wielkiej Łodzi - Łódź Rembielińskiego

Historia Łodzi przemysłowej zaczyna swój bieg 18 września 1820 roku. Miało to miejsce po tym, jak Rajmund Rembieliński – Prezes Komisji Województwa Mazowieckiego – uznał obfitujące w bezkresne lasy i liczne rzeki tereny w rejonie maleńkiej wtedy Łodzi za atrakcyjne dla rozwoju przemysłu. Podjęte zostały kluczowe decyzje kształtujące unikatowy charakter miasta przez kolejne lata. 18 września w oparciu o wskazania R. Rembielińskiego, namiestnik Królestwa Polskiego Józef Zajączek wydał zarządzenie o lokalizacji osad fabrycznych. Na jej mocy liczne miasta rządowe, wśród których znalazła się również Łódź, przeznaczono na osady dla fabrykantów sukna (sukienników, tkaczy, prządków). W tym czasie Łódź miała zaledwie ok. 800 mieszkańców oraz 106 drewnianych domów.

Tak o Łodzi w 1825 roku pisał Stanisław Staszic:

"...miasteczko (Łódź) jest położone pod obszernym i wyniosłym wzgórzem, z którego niezliczone tryszczą źródła. Tych bieg wód łatwo tak kierowany być może, że prawie przy każdego fabrykanta (tkacza) mieszkaniu przebiegać mogą dla jego użytku strumienie [...] Poszedłem od początkowych źródeł obydwu rzeczek, te znalazłem liczne i obfite"

Jak dzięki umowie zgierskiej ruszyła machina Łodzi przemysłowej

To jednak pół roku po dekrecie Zajączka powstał dokument, który ugruntował założenia wrześniowego dekretu i uregulował możliwość osiedlania się imigrantów oraz dalszy rozwój Łodzi, a także Zgierza.

30 marca 1821 r. podpisana została tzw. umowa Zgierska o osadnictwie fabrycznym. Sporządzono ją z inicjatywy Rajmunda Rembielińskiego i została zawarta pomiędzy przedstawicielami sukienników: Sängerem – farbiarzem z Chodzieży, Viertelem – kupcem i fabrykantem z Rogóźna, oraz Teske – farbiarzem z Szamocin, a komisarzem wojewódzkim Wydziału Administracyjnego Komisji Województwa Mazowieckiego Klemensem Witkowskim.

W oparciu o zapisy umowy do Łodzi ściągani byli rękodzielnicy zagraniczni. Otrzymywali oni place i ogrody o powierzchni 1,5 morgi (ok. 7,5 tys. m kw.). Mogli uzyskać parcelę z już gotowym domem rządowym lub otrzymać pożyczkę na jego budowę na przydzielonej działce. Nowi osadnicy mieli możliwość spłacania należności w kilku rocznych ratach po 6 latach wolnych. Ponadto fabrykanci mieli pozwolenie na korzystanie bezpłatnie z drewna z lasów rządowych znajdujących się na wchód od Łodzi. Z przeznaczeniem na budowę zakładów produkcyjnych, dostępna była tania cegła z cegielni rządowej. Kolonistom przysługiwały również inne przywileje i ulgi skierowanie do cudzoziemców osiedlających się w Królestwie. Wzdłuż traktu Piotrkowskiego, na wytyczanych w następnych latach parcelach, zaczęły pojawiać się drewniane, parterowe domy tkaczy wraz z zabudowaniami gospodarczymi lub produkcyjnymi na tyłach działek. Zapisy porozumienia zgierskiego są przykładem dobrej współpracy organów administracyjnych z przybyłymi przedsiębiorcami. Należy podkreślić że początkowo, zapisy umowy dawały przewagę przyjezdnym fachowcom, szczególnie z Niemiec. Ograniczeniami, objęci byli natomiast Żydzi. Dopiero 27 września 1825 r. wydane zostało postanowienie namiestnika Królewskiego rozszerzające przywileje również dla ludności żydowskiej – pozwalające na zakładanie i rozwój przedsiębiorstw na terenie miasta.

W skutek działań zapoczątkowanych w marcu 1821 r., nastąpił rozwój Łodzi na niespotykaną skalę. Przez kolejne lata miasto wielokrotnie powiększało swoje tereny na południe i wschód od pierwotnej osady, absorbując przy tym najpierw dziesiątki, a później setki tysięcy nowych mieszkańców. W roku podpisania umowy ukończono budowę traktu Piotrkowskiego łączącego Łęczycę z Piotrkowem. Szlak ten stał się osią rozwijającego się miasta, a z czasem został przekształcony w główną ulicę Łodzi – Piotrkowską.

Następstwem podpisania Umowy Zgierskiej było, wytyczenie w latach 1821-1823, w osi ul. Piotrkowskiej – Nowego Miasta. Zostało ono rozplanowane w oparciu o wskazania Rajmunda Rembielińskiego przez geometrę filipa Viebiega (12 czerwca 1823 r.), jako osada przeznaczona dla sukienników. Centrum nowej dzielnicy stał się ośmioboczny Nowy Rynek  osi ul. Piotrkowskiej (obecnie plac Wolności), a podstawowy układ działek zamykał się w czworoboku ograniczonym ulicami: Wschodnią, Zachodnią, Północną i Południową. Wytyczono tu 202 parcele budowlane. Na wschód znajdowały się ogrody, a także uruchomiona została cegielnia rządowa przy ul. Cegielnianej (obecnie ul. Jaracza). Grunty po stronie zachodniej ul. Piotrkowskiej w dużej mierze należały do prywatnych właścicieli, przez co w początkowym okresie rozwoju nie obejmowały ich zapisy umowy zgierskiej i działania będące ich konsekwencją.

Zaledwie 3 lata od podpisania tego dokumentu, zadecydowano o dalszym rozwoju Łodzi na południe. Już 14 sierpnia 1824 r. opracowany został plan urządzenia osady lniarsko-bawełniarskiej, którą nazwano Łódką. Obejmowała tereny wzdłuż ulicy Piotrkowskiej, w rejonie doliny Jasienia, od ul. Dzielnej (obecnej ul. Narutowicza), aż do Górnego Rynku na południu. Osada rozwijana była w latach 1824-1828. Zajmowano pod nią tereny rządowe i miejskie, przejmując m.in. obszar wsi rządowej Wólka (obecny rejon ul. Wólczańskiej i Czerwonej). Po obu stronach ul. Piotrkowskiej odmierzonych zostało po 115 parceli, przedzielonych siedmioma przecznicami. Łącznie w granicach osady wyznaczono 462 parcele oraz obszerne tereny pod siedem posiadeł fabrycznych. Początkowo Łódka nie łączyła się z osadą sukiennicza Nowe Miasto. Teren pomiędzy ulicami Dzielną i Ceglaną nie był objęty regulacjami i pozostawał niezamieszkany.

Kolejny znaczący etap rozwoju Łodzi datuje się na 1840 r., kiedy to po silnym rozwoju przemysłu w latach 30., wytyczona została Nowa Dzielnica. Utworzono ją na wchód od Łódki, na obszarze lasu rządowego. W tym czasie Łódź stała się już najważniejszym ośrodkiem włókienniczym w Królestwie Polskim.

Przede wszystkim dzięki Umowie Zgierskiej, siedem lat po wejściu jej zapisów w życie, w 1828 r. Łódź miała już powierzchnię 2205 ha, a w 1840  – 2739 ha. Regulacje przestrzenne miasta przeprowadzane w latach 1821-28 oraz w 1840 r. dla zaspokojenia potrzeb napływających fabrykantów, ugruntowały zarys terytorialny współczesnego centrum Łodzi. Obszar ten był rozległy ze względu na uwarunkowania wynikające z usytuowania dwóch głównych rzek miasta – Łódki i Jasienia. Dało to duże możliwości rozwoju przemysłu wraz z osadnictwem i wpłynęło na sukces miasta i jego dalszy rozkwit.

 

Łódzkie realia lat 20. XIX w. po podpisaniu umowy zgierskiej

pw

Źródła w oparciu o które powstały powyższe materiały:

O. Flatt, Opis Miasta Łodzi, Warszawa, 1853
A. Rynkowska, Ulica Piotrkowska, Łódź, 1970
red. A. Grzegorczyk, Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi - zeszyt II, Łódź, 2003

Kontakt